Η εικόνα δεν είναι τόσο γκρίζα όσο την περιμέναμε. Με το νεοκλασικού ύφους θέατρό της, η πόλη του Κρίβι Ριχ, το μεγάλο εξορυκτικό κέντρο της περιοχής, έχει διατηρήσει μια σοβιετική γοητεία. Πρόκειται για μια πόλη ταυτόχρονα παλιομοδίτικη και καλοδιατηρημένη. Στο πάρκο Γκαγκάριν, στα τέλη Αυγούστου, μερικοί περιπατητές χαζεύουν κάτω από ένα πλανητάριο από ατσάλι, με ένα παγωτό στο χέρι. Τα φουσκωτά κάστρα περιμένουν τα παιδιά. Λίγο πιο πέρα, περαστικοί σταματούν σε ένα πεζοδρόμιο για να αγοράσουν βαζάκια με σπιτικές φράουλες που πωλούν κάποιες γιαγιάδες. Μια αντιαεροπορική σειρήνα ηχεί, χωρίς να διαταράξει τα παζάρια. Μετά από ενάμιση χρόνο μαχών ενάντια στον ρωσικό στρατό, ο οποίος βρίσκεται εκατό χιλιόμετρα μακριά, στην ανατολική όχθη του Δνείπερου, κανείς πλέον δεν σηκώνει το βλέμμα προς τον ουρανό. Την προηγούμενη ημέρα, ωστόσο, μια επίθεση είχε προκαλέσει ζημιές σε περίπου είκοσι σπίτια σε προάστιο κοντά στο κέντρο της πόλης. Την 1η Αυγούστου, έξι άμαχοι σκοτώθηκαν από πύραυλο. Στις 13 Ιουνίου, είχε πληγεί ένα εννιαώροφο κτίριο και ο απολογισμός των 11 νεκρών είχε προκαλέσει την επίσκεψη του προέδρου Βολοντίμιρ Ζελένσκι στην ιδιαίτερη πατρίδα του.
Πίσω από τη φαινομενική κανονικότητα της καθημερινής ζωής, η πόλη του Κρίβι Ριχ πληρώνει ακριβά τις συνέπειες της ένοπλης σύρραξης. Η πόλη οικοδομήθηκε με σκοπό την εξαγωγή μεταλλεύματος και χάλυβα και οφείλει τις πρώτες υψικαμίνους της στον Γάλλο μηχανικό και τραπεζίτη Πολέν Ταλαμπό, ο οποίος είχε έρθει να επενδύσει το 1880 στην τσαρική αυτοκρατορία. Σήμερα, ο στρατιωτικός αποκλεισμός των λιμανιών της Μαύρης Θάλασσας, μέσω των οποίων μεταφερόταν το εμπόρευμα, υποχρέωσε τις τοπικές βιομηχανίες να στραφούν σε χερσαίους εμπορικούς δρόμους με μεγαλύτερο κόστος και να προσανατολίσουν τις εξαγωγές τους, οι οποίες βρίσκονται σε ελεύθερη πτώση, προς την Ευρώπη, μακριά από τις παραδοσιακές αγορές τους (Εγγύς Ανατολή, Βόρεια Αφρική). Οι διακοπές ηλεκτρικού ρεύματος, που είναι συχνές από τότε που ο ρωσικός στρατός στοχεύει τις ενεργειακές υποδομές, δυσχεραίνουν και την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας. Σύμφωνα με τη διεύθυνση της βιομηχανίας ArcelorMittal Kryvyï Rih (AMKR), τον κύριο εργοδότη της πόλης με τους 21.000 εργαζομένους της, «η εταιρεία χρησιμοποιεί μόλις το 20-25% των παραγωγικών δυνατοτήτων της» (1). Στα τέλη του καλοκαιριού του 2023, μόνο 12.000 εργαζόμενοι διατηρούσαν θέση πλήρους απασχόλησης, καθώς οι περισσότεροι βρίσκονταν σε καθεστώς μερικής ή πλήρους τεχνικής ανεργίας. Στις 18 Οκτωβρίου 2023, περίπου το 14% των εργαζομένων είχε κληθεί να υπηρετήσει στις ένοπλες δυνάμεις και 106 εργαζόμενοι δεν γύρισαν ποτέ από το μέτωπο.
Η απαλλαγή στράτευσης για ιατρικούς λόγους κοστίζει 4.000 δολάρια
Οι εργαζόμενοι στα μεγάλα βιομηχανικά συμπλέγματα όπως η AMKR έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να κληθούν στις ένοπλες δυνάμεις από ό,τι ο υπόλοιπος πληθυσμός. Καθώς η propiska -η επίσημη διεύθυνση κατοικίας που δηλώνει κάθε πολίτης- δεν συμπίπτει πάντα με τον τόπο πραγματικής κατοικίας, «είναι πιο εύκολο για τις στρατιωτικές υπηρεσίες να περάσουν από τις μεγάλες εταιρείες», επισημαίνει ο Ολεκσάντρ Μοτούζ, δικηγόρος ειδικευμένος στο εργατικό δίκαιο και συνεργάτης του τοπικού παραρτήματος της Συνομοσπονδίας Ελεύθερων Συνδικάτων Ουκρανίας (KVPU), της δεύτερης ισχυρότερης συνδικαλιστικής οργάνωσης στη χώρα. «Καταθέτουν τους καταλόγους στρατευσίμων στον τόπο εργασίας. Εάν κάποιος εργαζόμενος αποφεύγει τη στράτευση, η στρατολογία ασκεί πίεση μέσω του εργοδότη. Συνέβη σε εργαζόμενο της Arcelor. Με το που έφτανε στη δουλειά, τον ρωτούσαν εάν πέρασε από το στρατολογικό γραφείο. Τελικά παραιτήθηκε». Η ΑMKR, αφού δήλωσε ότι «προτιμά να μην απαντήσει» στις ερωτήσεις μας σχετικά με τον τρόπο συνεργασίας της με τη στρατιωτική διοίκηση, διαψεύδει ότι συνδράμει άμεσα στη στρατολόγηση, κυρίως μοιράζοντας τις καταστάσεις στρατευσίμων στους εργαζομένους της. «Επίσης, έφτασαν στην ηγεσία του συνδικάτου πληροφορίες για περιπτώσεις μικρών εταιρικών λεωφορείων που τα σταμάτησε η στρατολογία μπροστά στην πύλη των ορυχείων της εταιρείας DTEK Pavlogradugol, στην περιοχή του Ντονέτσκ», συνεχίζει ο δικηγόρος. «Ακόμη και η διεύθυνση της εταιρείας διαμαρτυρήθηκε για τα περιστατικά αυτά». Από την άλλη πλευρά, οι εργοδότες, μεταξύ τους και η AMKR, έχουν τη δυνατότητα να «διατηρούν» στελέχη ή υπαλλήλους εξειδικευμένους σε απαραίτητες εργασίες (με όριο το 50% των εργαζομένων), εξαιρώντας τους, έτσι, από τη στρατολόγηση. Τα περιθώρια ελιγμών των εταιρειών μάλλον θα περιοριστούν λόγω των αυξανόμενων αναγκών του ουκρανικού στρατού.
Ο Βίκτορ (2) έλαβε την ειδοποίηση για να υπηρετήσει στον στρατό μέσα στον Αύγουστο. Εργοδηγός στην AMKR, η εταιρεία τον είχε κρατήσει μέχρι τότε και έτσι είχε αποφύγει τη στράτευση. «Είμαι 33, ρε γαμώτο! Έχω την ηλικία του Χριστού. Εάν φτάσω τα 34, θα μπορώ να ελπίζω ότι θα ζήσω μέχρι τα γεράματα». Στο πίσω κάθισμα του αυτοκινήτου του, ο νεαρός Βίκτορ έχει αφήσει, όπως τα παρέλαβε, τα υποστρώματα, τον υπνόσακο και το χακί σακίδιο που το συνδικάτο του του έδωσε πριν φύγει για το μέτωπο.
Την επομένη της εισβολής, ο Βίκτορ είχε πάει αυθόρμητα στο στρατολογικό κέντρο. «Περίμενα στην ουρά δύο ημέρες. Δεν με πήραν, αλλά μου είπαν ότι θα με καλέσουν αργότερα». Πέρασαν 18 μήνες. Μαζί τους, πέρασε και ο ενθουσιασμός. «Πέντε από τους φίλους μου πήγαν να πολεμήσουν το 2014 και σκοτώθηκαν όλοι», λέει με έναν λυγμό. Τώρα είναι η σειρά του. Με δύο δάχτυλα μη λειτουργικά, ενθύμιο ενός τραυματισμού από το παρελθόν του ως «κακοποιός», θα μπορούσε να έχει απαλλαγεί. Αλλά ο στρατιωτικός ιατρός απαίτησε 4.000 δολάρια για να του χορηγήσει το πιστοποιητικό ακαταλληλότητας. «Στο σινάφι, μιλούσαν για τη “μάνα διαφθορά”. Στο παρελθόν, με έσωσε. Γλύτωσα μια καταδίκη. Αλλά έθεσα στον εαυτό μου μία αρχή: εάν με καλέσουν στο μέτωπο, θα πάω».
Στα στρατολογικά γραφεία, οι ουρές αναμονής έχουν εξαφανιστεί. Όλοι γνωρίζουν πλέον ποια είναι η καθημερινότητα ενός στρατιώτη. Γύρω από τους σταθμούς λεωφορείων των διαφόρων κωμοπόλεων, δεν είναι πλέον σπάνιο να συναντήσει κάποιος ανάπηρους πολέμου. Οι οικογένειες διατηρούν μόνιμη επαφή με το μέτωπο. Μια συνεχής ροή εικόνων φτάνει στα κινητά τηλέφωνα των συγγενών, από ό,τι φαίνεται χωρίς ιδιαίτερη λογοκρισία από την πλευρά της στρατιωτικής ιεραρχίας. Έχοντας μείνει για οκτώ ημέρες χωρίς νέα του 31χρονου γιου της, η Ντάσα, καθηγήτρια αγγλικών στο Κρίβι Ριχ, έχει χάσει τον ύπνο της. Στο βίντεο που μας δείχνει, ο γιος της κινηματογραφεί τα ερείπια ενός κτιρίου, σχολιάζοντας ειρωνικά το σκηνικό μέσα στο οποίο γιορτάζει τα γενέθλιά του. Σύμφωνα με ανώνυμους Αμερικανούς αξιωματούχους, τους οποίους επικαλούνται οι «New York Times», ο πόλεμος μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας υπολογίζεται ότι είχε προκαλέσει, μέχρι τα τέλη Αυγούστου, 70.000 νεκρούς και 120.000 βαριά τραυματίες Ουκρανούς (3).
Οι διαμαρτυρίες πολλαπλασιάζονται. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και -γεγονός που προκαλεί έκπληξη- στις αίθουσες των δικαστηρίων. Ο Μοτούζ είδε να εισρέουν στο δικηγορικό γραφείο του υποθέσεις νέου τύπου: διεκδικήσεις στρατιωτών. Τα προβλήματα της αμοιβής των στρατιωτών αποτελούν μεγάλο μέρος των υποθέσεων. Τον Ιούλιο του 2022, η Ράντα (το ουκρανικό κοινοβούλιο) ψήφισε νόμο που καταργεί την υποχρέωση των εργοδοτών να συνεχίζουν τη μισθοδοσία των εργαζομένων που υπηρετούν στο μέτωπο. Το να διακινδυνεύεις τη ζωή σου, να παλεύεις στα χαρακώματα για λιγότερα χρήματα από όσα παίρνουν όσοι βρίσκονται στα μετόπισθεν, είναι κάτι που οι στρατιώτες δεν αποδέχονται, ειδικά οι ειδικευμένοι εργάτες που τα έβγαζαν πέρα αξιοπρεπώς. Οι αμοιβές των 20.000 χρίβνια (500 ευρώ περίπου) δεν επαρκούν πάντα για να εξυπηρετηθεί ένα δάνειο ή για να πληρωθεί η διατροφή ενός παιδιού. «Οι εθελοντές που παρουσιάστηκαν με δική τους πρωτοβουλία στα στρατολογικά γραφεία αισθάνονται εξαπατημένοι», εξηγεί ο δικηγόρος Μοτούζ. «Σε σύνολο εκατό και πλέον υποθέσεων διατήρησης μισθού, αναλάβαμε δωρεάν τρεις υποθέσεις με την ελπίδα να δημιουργήσουμε νομολογία [επικαλούμενοι την αρχή της μη αναδρομικότητας του νόμου]. Αλλά, στις αρχές Αυγούστου, απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου απέρριψε παρόμοια υπόθεση». Το χάσμα που δημιουργείται μεταξύ του μετώπου και της υπόλοιπης κοινωνίας επιτείνει τα αισθήματα πικρίας και θυμού των στρατιωτών, οι οποίοι είναι πλέον λιγότερο πρόθυμοι να θυσιαστούν για την πατρίδα από τη στιγμή που, στα μετόπισθεν, η ζωή φαίνεται να επιστρέφει στους κανονικούς της ρυθμούς. «Στις αρχές του πολέμου, η κοινωνία ήταν πολύ ενωμένη, αλλά σήμερα είναι κομμένη στα δύο: αυτοί που έχουν κάποιον στο μέτωπο και οι άλλοι», λέει με λύπη η Ντάσα. «Όταν βλέπω στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης νέους ανθρώπους να αναρτούν φωτογραφίες από τις διακοπές τους, θυμώνω. Ο γιος μου υπηρετεί από την πρώτη μέρα του πολέμου. Οι άνθρωποι είναι εξαντλημένοι. Η κυβέρνηση υποσχέθηκε ότι θα προωθήσει νόμο που θα επέτρεπε την αποστρατεία μετά από 18 μήνες υπηρεσίας, αλλά ακόμη τον περιμένουμε...»
Την ώρα που ο πόλεμος και η οικονομική επιβίωση μονοπωλούν την προσοχή της κοινωνίας, συνεχίζεται η σιωπηλή εξάρθρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Τον Ιούλιο του 2022, το κοινοβούλιο ενέκρινε νομοσχέδιο που αναστέλλει τις επιχειρησιακές συλλογικές συμβάσεις και δίνει στους εργοδότες το ελεύθερο για μονομερή τροποποίηση των όρων εργασίας (4). Σε περίπτωση άρνησης του εργαζόμενου, ο εργοδότης θα μπορεί να τον απολύει χωρίς να τηρεί πλέον τη δίμηνη προειδοποίηση και χωρίς να χρειάζεται τη σύμφωνη γνώμη του σωματείου. Επιπλέον, ο νόμος 5371, που επικυρώθηκε στις 17 Αυγούστου 2022 από τον Ουκρανό πρόεδρο, θεσπίζει ειδικό νομικό καθεστώς για τους εργαζόμενους σε μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (απασχολούν το 70% του εργατικού δυναμικού της χώρας). Σε επιχειρήσεις με λιγότερους από 250 εργαζόμενους, οι συνθήκες εργασίας -από τις αμοιβές και τα ωράρια εργασίας μέχρι τις άδειες- θα αποτελούν πλέον αντικείμενο ατομικής διαπραγμάτευσης και οι απολύσεις δεν θα υπόκεινται σε κανέναν περιορισμό (εκτός από την υποχρέωση καταβολής αποζημίωσης που θα ισοδυναμεί τουλάχιστον με το ήμισυ του κατώτατου μισθού). Άλλος νόμος εισήγαγε τις συμβάσεις εργασίας «μηδενικού ωραρίου». «Οι εργοδότες απολαμβάνουν πλεονεκτήματα χωρίς ο νόμος να αιτιολογεί γιατί αυτά συνδέονται με τον αντίκτυπο του πολέμου στην οικονομική δραστηριότητα», λέει με αγανάκτηση ο Μοτούζ. «Από την περιοχή της Ζαπορίζια, όπου οι μάχες μαίνονται, μέχρι τη Ζακαρπάτσκα (5), όπου όλα είναι ήρεμα, εφαρμόζονται οι ίδιοι κανόνες. Η μεθόδευση σαφώς προδίδει τις αντικοινωνικές προθέσεις της κυβέρνησης».
Η μεγαλύτερη συνδικαλιστική οργάνωση στο στόχαστρο της εισαγγελίας
Η πίεση των συνδικάτων και των διεθνών στηριγμάτων τους (6), καθώς και οι διαμαρτυρίες του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (ΔΟΕ) υποχρέωσαν την κυβέρνηση να περιορίσει την εφαρμογή της σχετικής νομοθεσίας μόνο για όσο διάστημα που διαρκεί ο πόλεμος. «Τερματισμός του πολέμου σημαίνει αποκατάσταση των συνόρων του 1991. Αυτό δεν θα συμβεί αύριο. Η νομοθεσία ήρθε για να μείνει», σημειώνει ο Μοτούζ. Άλλες μεταρρυθμίσεις, που ήδη σχεδιάζονταν, βρήκαν νέα αιτιολογική βάση στον πόλεμο. Για παράδειγμα, η κατάργηση του ταμείου κοινωνικής προστασίας (εργατικά ατυχήματα και περίοδοι ανεργίας) και η μεταφορά των λειτουργιών του στο συνταξιοδοτικό ταμείο. Η βουλευτής της προεδρικής πλειοψηφίας Γκαλίνα Τρετιάκοβα, εμπνεύστρια της μεταρρύθμισης, εκτιμά ότι «είναι απαραίτητη για να μην στραγγαλιστεί η οικονομία μας σε καιρό πολέμου». Με το συγκεκριμένο μέτρο, πάντως, ολοκληρώνεται η σκόπιμη κρίση χρηματοδότησης που προκλήθηκε από το 2016: το ποσοστό των κοινωνικών εισφορών που κατευθυνόταν στο ταμείο είχε μειωθεί από το 14% στο 9%. Από τον Ιανουάριο του 2020, η Τρετιάκοβα καλούσε στην «αποκομμουνιστοποίηση της κοινωνικής ασφάλισης» προκειμένου να ανοίξει η αγορά στις ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρείες (7).
Από τα κοινωνικά ρήγματα δεν έχει γλυτώσει η μεγαλύτερη συνδικαλιστική οργάνωση της χώρας, η οποία έχει μπει στο στόχαστρο της εισαγγελίας. Και αυτό παρ’ ότι η Ομοσπονδία Συνδικάτων Ουκρανίας (FPU), με 9 εκατομμύρια μέλη πριν την έναρξη του πολέμου, δεν διαθέτει χαρακτηριστικά εργατικής αντι-εξουσίας. Αποθαρρύνοντας, γενικά, τις απεργίες στις επιχειρήσεις όπου διαθέτει παρουσία, η FPU συμμετέχει σε έναν κοινωνικό διάλογο μάλλον χωρίς συγκρούσεις, ενώ, ταυτόχρονα, συνδιαχειρίζεται με τους εργοδότες τα κοινωνικά προγράμματα των μεγάλων εταιρειών (8). Η σημερινή κυβέρνηση, όμως, δεν ανέχεται ούτε αυτό. Ενώ η ένοπλη σύρραξη συνεχίζεται, η εισαγγελία φαίνεται να είναι πλέον σε θέση να καταπνίξει έναν νομικό ανταρτοπόλεμο που διαρκεί τρεις δεκαετίες.
Η διαφορά μεταξύ του ουκρανικού κράτους και της συνδικαλιστικής ομοσπονδίας χρονολογείται από τη δεκαετία του 1990. Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, το ουκρανικό παράρτημα της σοβιετικής συνδικαλιστικής ομοσπονδίας αυτονομείται από τη Μόσχα. Στην πορεία, ιδρύει δύο ανώνυμες εμπορικές εταιρείες, οι οποίες κατοχυρώνουν ιδιοκτησιακά δικαιώματα στα σανατόρια, τις παραθεριστικές εγκαταστάσεις και τα κέντρα άθλησης και ψυχαγωγίας που διαχειριζόταν μέχρι τότε εντός της ουκρανικής επικράτειας. Από το 1997, το ουκρανικό κράτος, μέσω της εισαγγελίας, προσπαθεί να ακυρώσει τη διαδικασία και τα περιουσιακά αυτά στοιχεία να αναγνωριστούν ως ιδιοκτησία του ουκρανικού Δημοσίου. Με κάποιες εξαιρέσεις, αποτυγχάνει, ενώ η FPU απέσπασε ακόμη και ευνοϊκή απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, σύμφωνα με το οποίο το ουκρανικό κράτος δεν έχει αποδείξει τα οφέλη που θα αποκόμιζε το κοινό από την επανεθνικοποίηση των περιουσιακών αυτών στοιχείων (τα οποία, άλλωστε, το ουκρανικό κράτος σχεδιάζει αμέσως να ιδιωτικοποιήσει) (9).
Ο στρατός εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις δωρεές ιδιωτών
Η επίθεση της κυβέρνησης πέρασε πλέον στο ποινικό πεδίο. Ο Βολοντίμιρ Σαένκο, νούμερο 2 της FPU, βρίσκεται εδώ και σχεδόν ένα χρόνο σε καθεστώς προσωρινής κράτησης για «υπεξαίρεση σε ιδιαίτερα σημαντική κλίμακα ή διαπραχθείσα από οργανωμένη ομάδα». Σε αναμονή των δικαστικών αποφάσεων, έχει ανασταλεί υποχρεωτικά η λειτουργία περίπου 40 κοινωνικών κέντρων της FPU (από τα 50), ανάμεσά τους και το εμβληματικό Σπίτι των Συνδικάτων στην πλατεία Ανεξαρτησίας (Μαϊντάν) του Κιέβου, το οποίο πυρπολήθηκε κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων μεταξύ διαδηλωτών και αστυνομίας, το 2014. Τη στιγμή που έχει χάσει πολλές εγκαταστάσεις στην Κριμαία μετά την προσάρτηση της χερσονήσου από τη Ρωσία, η FPU μπορεί να στερηθεί και την εκμετάλλευση της ακίνητης περιουσίας της, η οποία της εξασφάλιζε, πριν από την πανδημία του Covid, μεταξύ του 50% και 60% των εσόδων της. Χωρίς να ληφθεί υπόψη και το γεγονός ότι τα μέλη της -όπως και οι εισφορές τους- έχουν φυλλορροήσει λόγω της εκτίναξης της ανεργίας και της οικονομικής κρίσης. Η χρεοκοπία καραδοκεί.
Τα ηγετικά κλιμάκια της FPU θεωρούν ακόμη πιο ακατανόητη την απόφαση, αφού άνοιξαν τις εγκαταστάσεις τους στους εκτοπισμένους λόγω του πολέμου: περισσότεροι από 20.000 άνθρωποι, μεταξύ τους και 3.000 παιδιά, φιλοξενήθηκαν στα κτίρια της FPU κατά τους πρώτους εννέα μήνες του πολέμου, σύμφωνα με εσωτερικό έγγραφο της ομοσπονδίας. Η FPU φιλοξενεί ακόμη πολλούς εκτοπισμένους, παρά την επιδείνωση της οικονομικής κατάστασής της, και φοβάται ότι οι νομικές διαδικασίες σε βάρος της θα μπορούσαν να προκαλέσουν τη διακοπή των προγραμμάτων επανεκπαίδευσης των τραυματιών που έχει ξεκινήσει. «Η πολιτική αυτή είναι παράλογη σε καιρό πολέμου και θα αποδυναμώσει για μεγάλο χρονικό διάστημα την ικανότητά μας να αντιταχθούμε στις μελλοντικές φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης», δηλώνει με λύπη ο Ντμίτρο Ντοβανένκο, αρμόδιος για τη διαχείριση των περιουσιακών στοιχείων της FPU, την ίδια στιγμή που οι ανάγκες του πληθυσμού σε ζητήματα υγείας και κοινωνικής μέριμνας έχουν εκτοξευθεί.
Ο Βαλεντίν μπαίνει δύσκολα μέσα στο αυτοκίνητο. Κρατώντας τις πατερίτσες στο ένα χέρι, γλιστρά στη θέση του χωρίς τα άκαμπτα πόδια του να τον βοηθούν. Τον συναντήσαμε σε μια λεωφόρο του Χμελνίτσκι, μιας πόλης μεσαίου μεγέθους, 300 χιλιόμετρα δυτικά του Κιέβου, καθώς περιμέναμε, χωρίς να το γνωρίζουμε, τον ίδιο οδηγό της υπηρεσίας BlaBlaCar. Με τη διακοπή των αεροπορικών συγκοινωνιών και τον θαλάσσιο αποκλεισμό, οι σιδηρόδρομοι έχουν κορεστεί από τη μεταφορά εμπορευμάτων. Η εφαρμογή κοινής χρήσης οχημάτων έχει γίνει ένας από τους πιο δημοφιλείς τρόπους μετακίνησης στο εσωτερικό της χώρας χάρη σε ιδιωτικές γραμμές μικρών λεωφορείων.
Ο εικοσιτετράχρονος νεαρός επέζησε από έκρηξη στο μέτωπο. Ένα μη επανδρωμένο αεροσκάφος ή κάποια νάρκη από αυτές που οι Ρώσοι διασπείρουν πλέον με μικρούς πυραύλους, δεν ξέρει να μας πει. Η έκρηξη έπληξε μια μικρή ομάδα που είχε προχωρήσει προς τις εχθρικές γραμμές: επτά τραυματίες, ένας νεκρός. Ο Βαλεντίν γλύτωσε τον ακρωτηριασμό μετά από 19 εγχειρήσεις. Τα κόκκαλά του -μας δείχνει την ακτινογραφία που έχει κρατήσει στο κινητό τηλέφωνό του- συγκρατούνται με εντυπωσιακά μεταλλικά εξαρτήματα που εκτείνονται από τις κνήμες μέχρι τους μηρούς του. Οι γάμπες του είναι ακόμα γεμάτες θραύσματα.
Όπως πολλοί άλλοι πρώην στρατιώτες, ο Βαλεντίν προσέλαβε δικηγόρο για να τον βοηθήσει στα αιτήματά του προς το ουκρανικό Δημόσιο. Για την ώρα, πασχίζει να του αναγνωριστεί το καθεστώς αναπηρίας τρίτης κατηγορίας, που θα του παρείχε πρόσβαση στις υψηλότερες συντάξεις. Ελπίζει, επίσης, ότι θα του χορηγηθούν τα επιδόματα που έχει υποσχεθεί το κράτος για «υπηρεσία σε ενεργό ζώνη μάχης»: 2.500 δολάρια τον μήνα. Ο Βαλεντίν νοσηλεύεται σε κέντρο επανεκπαίδευσης του Κιέβου, από το οποίο, μερικές φορές, φεύγει το Σαββατοκύριακο για να επισκεφθεί τη σύζυγό του -που έχει λάβει γονική άδεια και μένει στο Χμελνίτσκι μαζί με το σχεδόν 2 ετών παιδί τους- και έχει αναγκαστεί να πληρώσει ο ίδιος μέρος των ιατρικών εξόδων για τη φροντίδα των τραυμάτων του.
Ο Εβγκένι Μικαϊλιούκ από το Κρίβι Ριχ δεν έχει τα μέσα για να προσλάβει δικηγόρο, αλλά συναντά παρόμοιες δυσκολίες. Ανάρτησε στη σελίδα του στο Facebook βίντεο όπου καταγγέλλει τη μεταχείριση που του έχουν επιφυλάξει. Με στρατιωτική στολή παραλλαγής και καρφιτσωμένα όλα του τα παράσημα, ζητά την αποστράτευσή του. Ο νεαρός Εβγκένι υποφέρει από κρίσεις επιληψίας. Οι μάχες του ξύπνησαν εγκεφαλικές δυσλειτουργίες που είχε αποκτήσει μετά από διάσειση, το 2014, όταν μαχόταν ενάντια στις αποσχιστικές δυνάμεις στο Ντονμπάς. Έχοντας πέσει σε κώμα μετά τη χορήγηση ακατάλληλης θεραπείας από τον στρατιωτικό ιατρό, μένει στο νοσοκομείο για επτά ημέρες, επιστρέφει στο σπίτι του και παραβιάζει την προθεσμία επιστροφής του στη μονάδα. Κάτω από την απειλή πενταετούς ποινής φυλάκισης για λιποταξία, ο Εβγκένι αναγκάζεται να μεταβεί εσπευσμένα σε νοσοκομείο εκστρατείας και, από τότε, σαπίζει εκεί μέσα, όπως λέει. «Νόμιζα ότι πολεμούσα ενάντια στο φάντασμα της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά ζω μέσα του», μας είπε θυμωμένος όταν επικοινωνήσαμε μαζί του μέσω μηνυμάτων. «Είμαστε πολλοί που έχουμε κολλήσει εδώ χωρίς να έχουμε οποιοδήποτε δικαίωμα. Έχουμε γίνει σκλάβοι του κράτους».
Για εσωτερικούς, αλλά και εξωγενείς λόγους, ο Ζελένσκι διαδηλώνει την αδιαλλαξία του απέναντι στη διαφθορά και τις πελατειακές εξυπηρετήσεις. Η μάστιγα προϋπήρχε του πολέμου (10), αν και ο πόλεμος την έχει καταστήσει ανυπόφορη για την ουκρανική κοινωνία. Άλλωστε, οι ξένοι δανειστές, από τους οποίους εξαρτάται κατά το ήμισυ ο νέος προϋπολογισμός (11), απαιτούν αποτελέσματα… Έτσι, στις 11 Αυγούστου 2023, ο πρόεδρος ανακοίνωσε μέσω Telegram την αποπομπή όλων των περιφερειακών διευθυντών των στρατολογικών γραφείων, πολλοί υπάλληλοι των οποίων φέρονται, σύμφωνα με την εισαγγελία, να έχουν «βοηθήσει πολίτες να λάβουν πιστοποιητικά ανικανότητας ή προσωρινής ακαταλληλότητας προς στράτευση (…) με σκοπό να καθυστερήσουν ή να αποφύγουν τη στρατιωτική θητεία». Στις 5 Σεπτεμβρίου 2023, ακολούθησε η παραίτηση του υπουργού Άμυνας Ολέξι Ρέζνικοφ. Τρεις ημέρες νωρίτερα, ο Ιχόρ Κολομόισκι είχε τεθεί σε καθεστώς προσωρινής κράτησης για απάτη και νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες. Στις προεδρικές εκλογές του 2019, ο συγκεκριμένος ολιγάρχης εμφανιζόταν από τα ουκρανικά και διεθνή μέσα ενημέρωσης ως ο χορηγός του Ζελένσκι…
Ανάμεσα στο κράτος και την ουκρανική κοινωνία έχει εδραιωθεί μια αντιφατική σχέση συνεργασίας και έλλειψης εμπιστοσύνης. Ο στρατός εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις δωρεές ιδιωτών για να εξοπλίσει τους στρατιώτες: από κουτιά πρώτων βοηθειών και κράνη μέχρι αλεξίσφαιρα γιλέκα και μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Σωματεία, οργανώσεις εθελοντών ή και απλές ομάδες WhatsApp οργανώνουν τη συγκέντρωση χρηματικών ποσών και υλικού, μερικές φορές και σε μαζική κλίμακα. Η οργάνωση Victory Drones, για παράδειγμα, εκπαίδευσε 28.000 ανθρώπους στον χειρισμό δρόνων (έναντι 10.000 που εκπαίδευσε ο στρατός) και οι εθελοντές της τους στέλνουν στο μέτωπο (12). Ο Γιούρι Λουτσιούκ, επιχειρηματίας στον κλάδο των κατασκευών στο Χμελνίτσκι, χρηματοδότησε τη δωρεά υλικού αξίας αρκετών χιλιάδων ευρώ: διόπτρες για τυφέκια εφόδου, κιάλια νυχτερινής όρασης, μετατροπή πολιτικών τζιπ σε στρατιωτικά οχήματα μεταφοράς. «Πρέπει να ξαναπάρουμε τα πάντα, ακόμη και την Κριμαία, που είναι ο πιο εύκολος στόχος: αρκεί να κόψουμε την επίγεια γέφυρα για να σταματήσουμε την τροφοδοσία της περιοχής», μας εξηγεί ο Λουτσιούκ, αν και παραδέχεται, ταυτόχρονα, ότι απαγόρευσε στον γιο του να καταταγεί και προσπάθησε να αποτρέψει τους επιχειρηματίες φίλους του να πολεμήσουν. «Τους είπα: “Αν πεθάνετε, ποιος θα κρατήσει τη χώρα σε λειτουργία; Ποιος θα ξαναστήσει την οικονομία;” Οι πιο πατριώτες είναι αυτοί που πεθαίνουν. Με αυτόν τον ρυθμό, δεν θα υπάρχει πια κανείς να αλλάξει το σύστημα».
Ο γενναιόδωρος αυτός δωρητής δεν χαίρει εμπιστοσύνης από τις αρχές. Το 2014, όταν τον συναντήσαμε για πρώτη φορά, μπροστά στην αστυνομική διεύθυνση της πόλης, περιστοιχιζόταν από την πολιτοφυλακή «του», γύρω στους δέκα άνδρες με παραστρατιωτική εξάρτυση (13). Διακηρυγμένος στόχος του; Να κάνει επίδειξη δύναμης περνώντας από όλους τους θεσμούς της πόλης «για να πάει την επανάσταση μέχρι τέλους», τη στιγμή που ο πρόεδρος Γιανουκόβιτς μόλις είχε ανατραπεί και ο ουκρανικός στρατός έστελνε τους άνδρες του να καταστείλουν τη φιλορωσική εξέγερση στο Ντονμπάς. Με τη ρωσική εισβολή, τον Φεβρουάριο του 2022, ο Λουτσιούκ επιχειρεί να ξαναεμφανιστεί στο προσκήνιο, συγκεντρώνοντας γύρω του 300 εθελοντές. Μετά από ανάκριση τεσσερισήμισυ ωρών με ανιχνευτή ψεύδους από τις υπηρεσίες πληροφοριών (SBU), το αίτημά του για κατοχύρωση της ομάδας του ως τάγματος εδαφικής υπεράσπισης απορρίπτεται. Τέτοιες ένοπλες ομάδες πολιτών, στηρίγματα του επίσημου στρατεύματος, συγκροτούνται, εκείνη την εποχή, σε όλες τις μεγάλες πόλεις της χώρας, αναμένοντας τη διεξαγωγή οδομαχιών. «Με κατηγόρησαν ότι ήθελα να ανατρέψω την εξουσία στο Χμελνίτσκι», λέει χαμογελώντας στην καφετέρια της αντιπροσωπείας Audi, όπου έχει φέρει το αυτοκίνητό του για έλεγχο. «Τίποτα δεν έχει αλλάξει από το 2014. Είναι ακόμα χειρότερα: τώρα έχουμε πλέον ψηφιακή δικτατορία!»
Για τον Ζελένσκι, το κράτος του μέλλοντος θα έχει απαλλαγεί από τον εισβολέα και από αναχρονιστικούς προστατευτικούς νόμους και θα εξελίσσεται ψηφιακά. Όπως και άλλα 19 εκατομμύρια Ουκρανοί, ο Λουτσιούκ έχει εγκαταστήσει στο κινητό τηλέφωνό του τη νέα εφαρμογή DIIA. Το σύστημα, που εγκαινιάστηκε το 2020 από το νεοσύστατο υπουργείο Ψηφιακού Μετασχηματισμού, αποτελεί το καμάρι της κυβέρνησης. Διαβατήριο, δίπλωμα οδήγησης, εκκαθαριστικά της Εφορίας, πρόστιμα: όλα τα διοικητικά έγγραφα τα διαχειρίζεται κεντρικά η νέα εφαρμογή. Με μερικά κλικ, ο συνδεδεμένος πολίτης μπορεί να ιδρύσει μια εταιρεία, να υποβάλλει αίτηση οικονομικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση της βομβαρδισμένης κατοικίας του, να αναφέρει την παρουσία ρωσικών στρατευμάτων, να αποκτήσει καθεστώς εκτοπισμένου στο εσωτερικό της επικράτειας, κτλ. Συνολικά, 120 διοικητικές πράξεις που θα μπορούσαν, σύμφωνα με την κυβέρνηση, να επιτρέψουν τη μείωση του αριθμού των δημοσίων υπαλλήλων κατά 10%. Το σύστημα, το οποίο σχεδιάστηκε με τη συνεργασία της αμερικανικής Υπηρεσίας Διεθνούς Ανάπτυξης (USAID), χάρη σε χρηματοδότηση ύψους 8,5 εκατομμυρίων δολαρίων, υποστηρίχθηκε, επίσης, από τη Google και τη Visa. Η Ουάσιγκτον το παρουσιάζει ως μοντέλο προς εξαγωγή (14). Η Εσθονία, η οποία θεωρείται πρωτοπόρος στην Ευρώπη στον τομέα της ψηφιακής μετάβασης, ανακοίνωσε ότι επιθυμεί να αναπτύξει ψηφιακή εφαρμογή στα πρότυπα της DIIA. «Εδώ μέσα βρίσκεις μέχρι και τις δικαστικές αποφάσεις!», λέει αγανακτισμένος ο Λουτσιούκ, δείχνοντάς μας αρκετές σελίδες δικαστικών αποφάσεων που τον αφορούν: πολιτικά αντίποινα τις χαρακτηρίζει ο ίδιος.
Η εμπλοκή των πολιτών στα μετόπισθεν του στρατού τείνει να υποχωρήσει λόγω της οικονομικής κρίσης και της αποδραματοποίησης του πολέμου. Εξέλιξη που συνοδεύεται και από κάποια απαισιοδοξία όσον αφορά τις στρατιωτικές προοπτικές. «Οι φίλοι που βρίσκονται στο μέτωπο μας λένε ότι δεν υπάρχουν αρκετοί στρατιώτες ούτε πολεμοφόδια», διηγείται με σβησμένη φωνή ο Ναζάρ Μπαράνοφ, ιδιοκτήτης ξενοδοχείου στο Χμελνίτσκι. Στην αίθουσα υποδοχής του ξενοδοχείου του, τρία πακέτα με 50 μπουκαλάκια ενεργειακού ποτού το καθένα περιμένουν τη φόρτωσή τους στην αυτοκινητοπομπή που συγκεντρώνει τις δωρεές από τα μετόπισθεν δύο φορές τον μήνα. «Δημογραφικά, η Ρωσία είναι ισχυρότερη από εμάς. Όλοι μιλάνε για τα αμερικανικά F-16, αλλά δεν θα αλλάξουν την πορεία του πολέμου.» Πρέπει, λοιπόν, να γίνουν διαπραγματεύσεις με τη Ρωσία; Κουνάει αρνητικά το κεφάλι. «Μετά από τόσα θύματα, ο συμβιβασμός δεν είναι πλέον εφικτός. Μπορούμε να υπολογίζουμε μόνο στον θάνατο του Πούτιν».
Στις δημοσκοπήσεις, μόνο το 8% των πολιτών είναι έτοιμο για παραχωρήσεις έναντι της Ρωσίας
Σύμφωνα με πρόσφατη δημοσκόπηση, το 30% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι «θέλει να τερματιστεί ο πόλεμος με οποιοδήποτε τίμημα» (15). Ωστόσο, όταν ερωτώνται για τις αποδεκτές υποχωρήσεις σε ενδεχόμενη διαπραγμάτευση, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων απορρίπτει μία προς μία τις προτεινόμενες επιλογές: μόνο το 23% είναι έτοιμο να δεχθεί παύση των εχθροπραξιών ενόσω υφίσταται κατοχή μέρους της ουκρανικής επικράτειας, το 13% συζητά εδαφικές παραχωρήσεις, το 28% και το 27%, αντίστοιχα, θα δεχόταν να παραιτηθεί η Ουκρανία από την ένταξη στον Οργανισμό Βορειοατλαντικού Συμφώνου (ΝΑΤΟ) ή στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τέλος, μόνο το 8% των ερωτηθέντων είναι έτοιμο για εδαφικές ή πολιτικές παραχωρήσεις προκειμένου να επιτευχθεί ειρήνη με τη Ρωσία.
Παρά τον πόλεμο, η Ουκρανία παραμένει μια χώρα όπου υπάρχει αρκετή ελευθερία έκφρασης. Στους δρόμους, οι αστυνομικοί έλεγχοι δεν είναι συχνοί. Οι άνθρωποι μιλούν άφοβα στους ξένους δημοσιογράφους, ακόμη και για να επικρίνουν την κυβέρνηση, να αναφερθούν στην ανικανότητα των κρατικών αξιωματούχων ή στη διαφθορά. Από την άλλη, βέβαια, η Ουκρανία δεν είναι μια κανονική δημοκρατία. Όλοι οι τηλεοπτικοί σταθμοί μεταδίδουν το ίδιο καθησυχαστικό δελτίο ειδήσεων, όπου κυρίως γίνεται λόγος για την προώθηση των ουκρανικών δυνάμεων στο μέτωπο, για τον νέο πολεμικό εξοπλισμό που προμηθεύτηκε ο στρατός, για τις ρωσικές επιθέσεις σε μη στρατιωτικές υποδομές. Ο ποινικός κώδικας έχει εμπλουτιστεί με ένα καινούργιο άρθρο, το άρθρο 436.2, περί «δικαιολόγησης, νομιμοποίησης, άρνησης της επίθεσης της Ρωσικής Ομοσπονδίας σε βάρος της Ουκρανίας ή εγκωμιασμού όσων συμμετέχουν σε αυτήν», περιγραφή που αφήνει μεγάλα περιθώρια ερμηνειών. Έτσι, εκτός από τις πράξεις συνεργασίας με τον εισβολέα, η νομοθεσία τιμωρεί και την έκφραση γνώμης. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν αναρτηθεί στην ιστοσελίδα της γενικής εισαγγελίας, 2.471 σχετικές διώξεις έχουν ασκηθεί από την έναρξη του πολέμου (16).
Ο Βλαντίμιρ Τσέμερις είχε μια τέτοια πικρή εμπειρία. Μεταξύ των αντιφρονούντων στην πρώην Σοβιετική Ένωση και υποστηρικτής της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας, ο Τσέμερις, τα τελευταία χρόνια, κατήγγελλε σταθερά την ατιμωρησία ακροδεξιών ομάδων που ενέχονταν σε ξυλοδαρμούς ή και φόνους ενώ, ταυτόχρονα, καλούσε σε βελτίωση των σχέσεων με τη Ρωσία (17). Με την εισβολή, ο Τσέμερις κάλεσε στην έναρξη άμεσων διαπραγματεύσεων με τους Ρώσους. Η υποχωρητικότητα αυτή του στοίχισε, στις 19 Ιουλίου 2022, τη βίαιη κατ’ οίκον έρευνα της SBU, κατά τη διάρκεια της οποίας οι πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών του έσπασαν αρκετά πλευρά. Η ποινική διαδικασία σε βάρος του παραμένει ενεργή. «Εντάξει, μπορεί κάποιος να επικρίνει τον Ζελένσκι, αλλά η διατύπωση αντιρρήσεων ως προς τον στρατηγικό προσανατολισμό της χώρας έχει γίνει αδιανόητη», μας εξηγεί στο διαμέρισμά του, σε ένα πολυώροφο κτίριο κατοικιών του Κιέβου, όπου παλεύει με τη λευχαιμία και ζει πλέον απομονωμένος με τη σύζυγό του.
