Στο Παρίσι, στις 14 Ιουλίου 2023, και ενώ τα βλέμματα ήταν στραμμένα στη στρατιωτική παρέλαση της Λεωφόρου Ηλυσίων Πεδίων, μια άλλη επίδειξη διαδραματιζόταν στα παρασκήνια: εκείνη των μέτρων ασφαλείας που έλαβε η αστυνομική διοίκηση του Παρισιού. Μια πρώτη περίμετρος ασφαλείας επέβαλε τη μερική απαγόρευση στάθμευσης σε έντεκα από τα είκοσι διαμερίσματα της γαλλικής πρωτεύουσας. Όσο προσέγγιζε κάποιος τα σημεία εορτασμών για την άλωση της Βαστίλης, οι περιορισμοί αυξάνονταν και οι έλεγχοι γίνονταν πιο αυστηροί: απαγόρευση κυκλοφορίας σε έκταση 5 τετραγωνικών χιλιομέτρων και κλείσιμο δεκατριών σταθμών του αστικού σιδηροδρόμου (RER) και του μετρό με σκοπό τον περιορισμό της πρόσβασης και τον έλεγχο της ροής του πλήθους. Στο κέντρο της πόλης, ένα αστυνομικό διάταγμα απαγόρευε «κάθε συγκέντρωση με χαρακτήρα διαμαρτυρίας» (1) σε έκταση περίπου 1,5 τετραγωνικού χιλιομέτρου και όριζε δεκαεννέα σημεία ελέγχου ασφαλείας, όπου επιτρέπονταν η σωματική έρευνα των θεατών, οι οποίοι όφειλαν να συμμορφωθούν με την απαγόρευση μεταφοράς γυάλινων μπουκαλιών, κατανάλωσης αλκοόλ αλλά και της «σκόπιμης κάλυψης όλου ή μέρους του προσώπου τους» (2). Πολλές εκατοντάδες κάμερες βιντεοεπιτήρησης και δρόνοι κυριαρχούσαν στο σκηνικό.
Για την αποτροπή του κινδύνου της διατάραξης της δημόσιας τάξης, της εγκληματικότητας και της τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια σημαντικών πολιτικών, αθλητικών και πολιτιστικών γεγονότων, οι αρχές πολλαπλασιάζουν τις επιχειρήσεις αυτού του τύπου. Στους χώρους των εκδηλώσεων, ο έλεγχος του πλήθους συνεπάγεται την προσωρινή ή τη διαρκή αναδιαμόρφωση του χώρου, καθώς και τον περιορισμό της ελευθερίας κίνησης, με πρότυπο τους μηχανισμούς ασφαλείας των αερολιμένων. Αυτή η τεχνογνωσία πειθάρχησης έχει εν μέρει τις ρίζες της σε μια παράδοση εξορθολογισμού της ροής παραγωγής που χρονολογείται από τον δέκατο όγδοο αιώνα, όταν οι Γάλλοι μηχανικοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη βιομηχανία στα πρώτα της βήματα. Τον επόμενο αιώνα, οι πρώτοι διαχειριστές των σιδηροδρόμων εμπνεύστηκαν από την παράδοση αυτή για να ξεπεράσουν τον «φόβο» τους για τις ανεξέλεγκτες κινήσεις του πλήθους (3): η οριοθέτηση του χώρου σε ζώνες εμπόδιζε τους επιβάτες να περιφέρονται ελεύθερα κατά μήκος των γραμμών, περιόριζε τις εστίες συνωστισμού –που διευκόλυναν τις κλοπές– και διαχώριζε τους κατόχους εισιτηρίων από τους λαθρεπιβάτες. Αυτό το δόγμα της διατήρησης της τάξης στον χώρο μετέτρεπε τους σταθμούς σε οχυρά άμυνας. Φράκτες ασφαλείας και κιγκλιδώματα κατεύθυναν τους επιβάτες, ενώ «επόπτες κυκλοφορίας» τούς προωθούσαν σε διαφορετικές αίθουσες αναμονής –σύμφωνα με τη θέση του εισιτηρίου τους– όπου παρέμεναν προσωρινά κλειδωμένοι (4). Ο καταμερισμός των επιβατών σε βαγόνια ή σε πύλες εισόδου έμοιαζε εκείνη την εποχή να είναι το αντίδοτο στο δηλητήριο των ανεξέλεγκτων κινήσεων του πλήθους, που ενείχαν σημαντικούς κινδύνους.
«Στάδια υπό πολιορκία»
Η δυσφορία που προκαλούσε ο καταμερισμός των επιβατών, όπως επίσης και μια σειρά από τραγικά σιδηροδρομικά δυστυχήματα, όπως το 1842 στη διαδρομή Παρίσι-Βερσαλλίες, όπου σαράντα δύο επιβαίνοντες κάηκαν ζωντανοί, κλειδωμένοι στα βαγόνια τους, ανάγκασαν τους υπευθύνους των σταθμών να επανεξετάσουν την πρακτική του αυστηρού διαμερισμού των επιβατικών ροών. Ταυτόχρονα, τους απασχολούσε η εξισορρόπηση της ασφάλειας, του ελέγχου των επιβατών και της εμπορικής βιωσιμότητας. «Περάσαμε από έναν πειθαρχικό περιορισμό του πλήθους, ερμητικό και προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις, σε μηχανισμούς ασφαλείας βασισμένους στην αυτορρύθμιση και σε στοχευμένους ελέγχους προκειμένου να εξασφαλιστεί η συνεχής ροή των επιβατών», εξηγεί ο Φλοράν Καστανινό, επίκουρος καθηγητής στο παρισινό Ινστιτούτο Μεταλλειολογίας-Τηλεπικοινωνιών. Το μοτίβο αυτό συνεχίζεται έως και σήμερα, για την ασφάλεια τόσο των υποδομών που εξυπηρετούν κοινό (σιδηροδρομικοί σταθμοί, αεροδρόμια κ.λπ.) όσο και των μεγάλων αστικών εκδηλώσεων. Ωστόσο, το εύρος και η πολυπλοκότητά τους έχουν αυξηθεί σημαντικά, όπως μαρτυρούν τα παραδείγματα του Σταντ ντε Φρανς και της διοργάνωσης της συνόδου κορυφής των G7 στο Μπιαρίτζ το 2019. Και στις δύο περιπτώσεις, η διαχείριση του πλήθους δεν αφορά πλέον μόνο την προστασία ενός στατικού και διαμερισμένου χώρου, αλλά και τη διασφάλιση της δυναμικής ασφαλείας των παρευρισκόμενων, όπως εξηγεί ο διακεκριμένος εγκληματολόγος Αλέν Μπαουέρ (5).
Στόχος τρομοκρατικής επίθεσης το 2015, το Σταντ ντε Φρανς αντιπροσωπεύει ένα αρχέτυπο υποδομής υψηλού κινδύνου, με τις 80.000 θέσεις καθήμενων, τις περίπλοκες διαβάσεις για τους οπαδούς κ.λπ. Με την καθοδήγηση ενός πρώην αντιστράτηγου του πυροσβεστικού σώματος, ο κατασκευαστής του σταδίου επικεντρώθηκε στις τεχνικές πρόληψης καταστάσεων: η διαμόρφωση του χώρου έχει στόχο τη μείωση των προβλημάτων. Ως αποτέλεσμα, μια ζώνη ασφαλείας περιβάλλει το γήπεδο όπως ένα πρανές, το ανοιχτό έδαφος στη στρατιωτική ορολογία που εμποδίζει τους επιτιθέμενους να προστατευθούν. Αυτή η διάταξη του χώρου ενισχύει την ικανότητα παρατήρησης και επέμβασης των δυνάμεων αποκατάστασης της τάξης. Οι γωνίες, τα τυφλά σημεία και o εξοπλισμός δημοσίων χώρων έχουν εξαλειφθεί ή μειωθεί στο ελάχιστο δυνατό ώστε το πλήθος να αναγκάζεται να κινείται, ενώ ο έντονος φωτισμός σε συνδυασμό με εμφανείς κάμερες αποτρέπει την ύπαρξη σκοτεινών ζωνών.
Οι τηλεχειριζόμενες αναδιπλούμενες πύλες του σταδίου διευκολύνουν την εργασία του προσωπικού περιφρούρησης και της αστυνομίας. Όπως τα οχήματα σε έναν κόμβο αυτοκινητοδρόμου, έτσι και οι θεατές μπορούν, σε ορισμένες περιπτώσεις, να προωθηθούν από τρία σημεία πρόσβασης σε σταθμούς του RER και του μετρό που καταλήγουν σε ανεξάρτητους πεζόδρομους –αποτρέποντας έτσι τις συναντήσεις μεταξύ οπαδών αντίπαλων ομάδων– ενώ παρακολουθούνται στενά από την άφιξή τους στον σταθμό έως και την εγκατάστασή τους στο στάδιο. Η διαμόρφωση, στα περίχωρα της πρωτεύουσας, «σταδίων υπό πολιορκία», για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του αρχιτέκτονα Πωλ Λαντοέρ (6), σταδιακά μετατοπίζεται προς τα κέντρα των πόλεων.
Με τέσσερις ομόκεντρες προστατευτικές περιμέτρους που σηματοδότησαν τη σταδιακή εντατικοποίηση των ελέγχων, η διοργάνωση της συνόδου κορυφής των G7 στο Μπιαρίτζ το 2019 κατέστησε ένα μέρος της πόλης αδιαπέραστο. Η επιλογή από τον πρόεδρο Μακρόν της συγκεκριμένης πόλης για την υποδοχή των αρχηγών κρατών, των αντιπροσωπειών τους και των δημοσιογράφων (περίπου 8.000 άτομα) δεν έγινε διόλου τυχαία. Μεσαίου μεγέθους και με μικρό πληθυσμό (25.000), η πόλη είχε το πλεονέκτημα ότι δεν φιλοξενούσε ούτε κάποιον μεγάλο οργανισμό, σύμβολο της κρατικής εξουσίας, ούτε έδρες τραπεζών που θα μπορούσαν να αποτελέσουν στόχους των διαδηλωτών.
Καθεμία από τις τέσσερις αυτές ζώνες, στρατηγικά οριοθετημένες από το υπουργείο Εσωτερικών και Δημόσιας Τάξης, υπεύθυνο για την ασφαλή διεξαγωγή της συνόδου, έπαιξε έναν συγκεκριμένο ρόλο. Για την πρόσβαση στο πιο κρίσιμο τμήμα, τη «ζώνη κορυφής», με έκταση μικρότερη από ένα τετραγωνικό χιλιόμετρο, ήταν απαραίτητη η επίδειξη ταυτότητας καθώς και η σχετική διαπίστευση, η οποία επιφυλασσόταν αποκλειστικά για τους κατοίκους της περιοχής και για τους έχοντες δικαίωμα συμμετοχής στο γεγονός (καταστηματάρχες, εργαζόμενους, επαγγελματίες υγείας κ.λπ.). Οι αρχές είχαν απαγορεύσει την κυκλοφορία των οχημάτων, το κολύμπι και άλλα θαλάσσια σπορ σε περισσότερα από 3 χιλιόμετρα παραλίας, ενώ κατάργησαν τις δημόσιες θέσεις στάθμευσης. Στο δεύτερο τμήμα, τη «ζώνη προστασίας», έκτασης 1,5 τετραγωνικού χιλιομέτρου, επιτρεπόταν η κυκλοφορία μόνο των κατοίκων της περιοχής και των εχόντων δικαίωμα συμμετοχής, υπό την προϋπόθεση ότι έφεραν το σχετικό σήμα. Ο τέως αναπληρωτής Γενικός Γραμματέας στην προεδρία των G7 Ζαν Κριστόφ Μορό δήλωσε ότι διενεργήθηκαν έλεγχοι για εκρηκτικές ουσίες σε 22.000 οχήματα, ενώ χορηγήθηκαν 50.000 άδειες εισόδου για την ελεύθερη κυκλοφορία σε μία από τις ζώνες ασφαλείας, σε προσεκτικά επιλεγμένους πολίτες (7).
Εντούτοις, η χωροθέτηση υπερέβη κατά πολύ τα όρια της πόλης. Εκτός από το προσωρινό κλείσιμο του σιδηροδρομικού σταθμού και του αεροδρομίου και τα μπλόκα ελέγχου στα ισπανικά σύνορα, μια τρίτη περίμετρος, επανδρωμένη από τη χωροφυλακή, επέτρεπε τον έλεγχο όλων των οδικών αξόνων στο τρίγωνο Μπιαρίτζ-Μπαγιόν-Ανγκλέ. Η τελευταία περίμετρος ασφαλείας κάλυπτε το σύνολο της επικράτειας, με τις γαλλικές μυστικές υπηρεσίες αλλά και εκείνες των όμορων κρατών να συνεργάζονται για την αναχαίτιση ατόμων που κρίνονταν επικίνδυνα –το γαλλικό κράτος εξέδωσε 450 απαγορεύσεις εισόδου στη χώρα. Φοβούμενες βίαιες παρεκτροπές των διαδηλωτών στη γειτονική πόλη Ανταΐ, οι αρχές επιστράτευσαν 17 εισαγγελείς και ελευθέρωσαν 300 χώρους κράτησης (8). Ο (επίσημος) προϋπολογισμός των 36,4 εκατομμυρίων ευρώ για το εγχείρημα έμοιαζε να ωχριά μπροστά στα 190 εκατομμύρια ευρώ που δαπανήθηκαν για την ασφαλή διεξαγωγή της συνόδου κορυφής των G7 στον Καναδά το 2018 –τη χώρα όπου μια ολόκληρη φυλακή εκκενώθηκε κατά τη διάρκεια της διάσκεψης κορυφής των χωρών της αµερικανικής ηπείρου το 2001 (9). Με μια μικρή λεπτομέρεια: η γαλλική κυβέρνηση παρέλειψε να συμπεριλάβει στον λογαριασμό το υπέρογκο κόστος της κινητοποίησης των δυνάμεων ασφαλείας (10).
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες που θα διεξαχθούν το καλοκαίρι στο Παρίσι, παρουσιαζόμενοι ως «το σημαντικότερο γεγονός από άποψη ασφαλείας στον κόσμο εν καιρώ ειρήνης» (11) από τον Αλντρίκ Λουντεσέρ, επικεφαλής ασφαλείας της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ΔΟΕ), υπόσχονται ένα σημαντικό άλμα στην επιτήρηση και τη διαχείριση του πλήθους: δεκαπέντε εκατομμύρια αναμενόμενοι επισκέπτες, εκ των οποίων 1 έως 2 εκατομμύρια από το εξωτερικό, 35 αγωνιστικοί χώροι, εκ των οποίων οι 25 στο Παρίσι και τη γύρω περιοχή, 500.000 θεατές στην τελετή έναρξης και 8 εκατομμύρια στις «fan zones». Μόνο η έκδοση και ο έλεγχος των αδειών εισόδου για 17.000 αθλητές, 25.000 δημοσιογράφους, 300.000 επαγγελματίες του εφοδιασμού (συμπεριλαμβανομένων 50.000 εθελοντών), χωρίς να ξεχνάμε τις σημαίνουσες προσωπικότητες (συμπεριλαμβανομένων 100 με 150 αρχηγών κρατών) συνιστούν ένα εγχείρημα γιγαντιαίων διαστάσεων (12). Τέτοιου τύπου προοπτικές διεγείρουν τόσο την όρεξη των επιχειρηματιών όσο και τροφοδοτούν την ανησυχία των αρχών.
Οι τελευταίες προσπαθούν πρωτίστως να αμβλύνουν τις κοινωνικές και τις ενδοαστικές προστριβές: ένα οργανωμένο σχέδιο εκδίωξης αστέγων και μεταναστών θα κατευθύνει τους ανεπιθύμητους σε «χώρους υποδοχής» σε άλλες περιοχές της Γαλλίας, ενώ με αστυνομικά διατάγματα θα απαγορεύεται η διανομή τροφίμων στα βόρεια της πρωτεύουσας. Με αίτημα του υπουργού Εσωτερικών και Δημόσιας Τάξης, η αστυνομική διοίκηση ξεκίνησε ήδη να υλοποιεί το σχέδιο «μηδενική παραβατικότητα» στο Παρίσι και στο Σεν-Σαν-Ντενί, με ενίσχυση της αστυνομικής παρουσίας και πολλαπλασιασμό των ελέγχων.
Οι προοπτικές της ελευθερίας και της ανωνυμίας που είχαν τροφοδοτήσει την ελκυστικότητα των πόλεων στο συλλογικό φαντασιακό θα εκμηδενιστούν ολοκληρωτικά κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Aγώνων, αν δώσουμε βάση στα λεγόμενα του αρχηγού της παρισινής αστυνομίας. Στα τέλη του περασμένου Νοεμβρίου, ο Λοράν Νούνιεζ ανακοίνωσε ότι οι διατάξεις των αντιτρομοκρατικών νόμων θα εφαρμοστούν σε μια ευρεία περίμετρο προστασίας κατά τη διάρκεια της τελετής έναρξης. Το έκτακτο αυτό μέτρο έχει χρησιμοποιηθεί ήδη 612 φορές μεταξύ της 1ης Νοεμβρίου 2017 και της 30ής Απριλίου 2021 (13), σχεδόν δηλαδή κάθε δεύτερη μέρα (14). Καλύπτοντας το 5% της συνολικής επιφάνειας της πρωτεύουσας, στην περίμετρο αυτή θα απαγορεύεται η είσοδος σε οχήματα περιοίκων, νοσοκομείων ή κλινικών, τεχνιτών (ασανσέρ, αποχετεύσεων) και σε μέσα μετακίνησης ατόμων με αναπηρία. Οι ποδηλάτες θα απομακρύνονται και οι πεζοί θα υπόκεινται σε ελέγχους. Σε μια δεύτερη περίμετρο 20 τετραγωνικών χιλιομέτρων (20% της επιφάνειας του Παρισιού), η κυκλοφορία μηχανοκίνητων οχημάτων θα «εξουδετερωθεί» πλήρως –συμπεριλαμβανομένων των υπηρεσιών παροχής οικιακής βοήθειας και των λεωφορείων. Σε μια τελευταία περίμετρο θα επιτρέπεται η κυκλοφορία των οχημάτων υπό την προϋπόθεση ότι οι μετακινούμενοι θα μπορούν να δικαιολογήσουν τη διαδρομή του οχήματός τους (μετακίνηση προς το σπίτι, την εργασία, ιατρικά ραντεβού κ.λπ.).
«Επίδειξη γαλλικής τεχνογνωσίας»
Τελικά, τα μέτρα αυτά λειτουργούν; Η αστυνομία εξαίρει την αποτελεσματικότητά της στις περιπτώσεις της 14ης Ιουλίου και της συνόδου κορυφής των G7 (15) –όμως τα έκτροπα γύρω από τα στάδια πάντα βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, τα επεισόδια που ξέσπασαν στον περίγυρο του Σταντ ντε Φρανς κατά την ποδοσφαιρική αναμέτρηση Λίβερπουλ-Ρεάλ Μαδρίτης τον Μάιο του 2022: η υπόθεση έφτασε να προκαλέσει διπλωματικό επεισόδιο μεταξύ Λονδίνου και Παρισιού. Στην πραγματικότητα, η ουσία είναι αλλού. Σύμφωνα με την Μιρτίλ Πικό, ειδική στην αγορά ψηφιακής ασφάλειας των αστικών περιοχών, οι εορταστικές αυτές εκδηλώσεις και οι χορηγίες προσφέρουν στους επιχειρηματίες την ευκαιρία να «επιδείξουν τη γαλλική τεχνογνωσία στις αγορές του εξωτερικού». Δίνουν επίσης τη δυνατότητα «πειραματισμού σχετικά με το τι μπορεί να γίνει τεχνικά και νομικά, τι μπορεί να σταθεροποιηθεί με την πάροδο του χρόνου και τι όχι».
Πέραν της αλγοριθμικής βιντεοεπιτήρησης που αναμένεται να καθιερωθεί και επισήμως –ενώ στην πραγματικότητα χρησιμοποιείται παράνομα εδώ και χρόνια (16)– ο γαλλικός Εθνικός Οργανισμός Έρευνας (ΑΝR) και η Γενική Γραμματεία Άμυνας και Εθνικής Ασφάλειας (SGDSN) το 2019 προχώρησαν μια επείγουσα πρόσκληση υποβολής προτάσεων με στόχο «την ανάπτυξη των βέλτιστων τεχνολογικά λύσεων για την αντιμετώπιση των προκλήσεων ασφαλείας που θέτουν εκδηλώσεις τέτοιας κλίμακας». Αυτή η δημόσια χρηματοδότηση πρέπει να προσφέρει «μια ευκαιρία για τον κλάδο της ασφάλειας ως προς τη δόμησή του, την ανάπτυξη καινοτομιών και τη διεθνή ακτινοβολία του» (17). Ένα άλλο πρόγραμμα, που εγκαινίασε τον Απρίλιο του 2022 η Επιτροπή Τομεακών Στρατηγικών (CSF) σε συνεργασία με το υπουργείο Εσωτερικών και Δημόσιας Τάξης, αντικατοπτρίζει αυτή τη μετατροπή του δημόσιου χώρου σε εργαστήριο «πειραματισμού με 200 λύσεις χάρη στην κινητοποίηση 89 εταιρειών» (18). Ενόσω το Παρίσι μετατρέπεται σταδιακά σε έναν γιγάντιο αερολιμένα, οι πρωταθλητές της ασφάλειας των πόλεων έχουν ήδη κερδίσει το χρυσό.
