Στις Βρυξέλλες, το πρωί της 22ης Δεκεμβρίου 2023, ένας κεραυνός συντάραξε τη συνήθως ήρεμη συνεδρίαση των 27 πρεσβευτών. Όφειλαν να κυρώσουν το κείμενο της ευρωπαϊκής οδηγίας σχετικά με τα 26 εκατομμύρια εργαζόμενων στις ψηφιακές πλατφόρμες. Θεωρητικά, επρόκειτο απλώς για μια τυπικότητα, καθώς γύρω από την οδηγία είχε επιτευχθεί, εννέα ημέρες νωρίτερα, πολιτική συμφωνία μεταξύ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και των κρατών-μελών. Αμέσως μετά την υιοθέτησή της, που είχε προβλεφθεί για τις 24 Ιανουαρίου 2024, θα άνοιγε η δυνατότητα ώστε να αναγνωριστεί σε 5,5 εκατομμύρια οδηγούς της Uber και διανομείς της Deliveroo στην Ευρώπη ένα νομικό καθεστώς απασχόλησης και εργατικά δικαιώματα (συμπεριλαμβανομένης της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και του επιδόματος ανεργίας) κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις (επίπεδο αμοιβής, σχέση εξαρτημένης εργασίας κ.λπ.). Ωστόσο, πράγμα ασυνήθιστο, η Γαλλία –υποστηριζόμενη από μια δωδεκάδα χώρες (μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα)– τορπίλισε το νομοθετικό κείμενο, διότι κατ’ αυτήν απομακρυνόταν πολύ από τις απαιτήσεις των ψηφιακών πλατφορμών.
Στη Γαλλία, οι οδηγοί της Uber υπάγονται στο ειδικό καθεστώς του πολύ μικρού ελεύθερου επαγγελματία (autoentrepreneur), με ευνοϊκό φορολογικό πλαίσιο και ελάχιστες ασφαλιστικές εισφορές. Γνωρίζοντας ότι ένας εργαζόμενος αυτής της κατηγορίας θα κερδίσει το αντίστοιχο του βασικού μισθού μόνο εάν εργάζεται 14 ώρες ημερησίως και ότι οι ιδιωτικές ασφαλίσεις της Uber Eats και των υπόλοιπων πλατφορμών έχουν βρει τρόπους ώστε να μην καταβάλλουν αποζημιώσεις σε περίπτωση αναπηρίας, ακόμα και θανάτου, κατανοούμε τη συγκίνηση του Ολιβιέ Ντυσόπτ, τότε υπουργού Εργασίας, μπροστά στην προοπτική της «μαζικής αλλαγής εργασιακού καθεστώτος» (1) των «ουμπεροποιημένων» εργαζόμενων, από δήθεν αυτοαπασχολούμενους σε μισθωτούς.
Ωστόσο, το ευρωπαϊκό κείμενο, έχοντας προκύψει από έναν συμβιβασμό στον ελάχιστο κοινό παρονομαστή (η δρομολόγηση της διαδικασίας για την αλλαγή εργασιακού καθεστώτος δεν θα γινόταν αυτόματα, αλλά με πρωτοβουλία του ίδιου του εργαζόμενου, ατομικά), πρόβλεπε μονάχα μια χαλαρή νομοθετική ρύθμιση ενός κλάδου που μέχρι τότε ελεγχόταν αποκλειστικά από το «laissez-faire», την απρόσκοπτη λειτουργία των νόμων της ελεύθερης αγοράς. Η αντίξοη συνθήκη δίνει μια χαρακτηριστική εικόνα της ανισότητας μεταξύ δύο δυνάμεων που συγκρούονται εδώ και μία δεκαετία: από τη μια πλευρά βρίσκονται οι εργαζόμενοι, αποκομμένοι από κάθε μορφή συλλογικότητας και υφιστάμενοι διακρίσεις, οι οποίοι, αντιμέτωποι με τα εμπόδια απέναντι στη συλλογική δράση, στρέφονται στα δικαστήρια σημειώνοντας ορισμένες επιτυχίες. Και από την άλλη οι ψηφιακές πλατφόρμες και τα λόμπι τους, που ανυπομονούν να θεσμοποιήσουν το οικονομικό μοντέλο τους, βασισμένο στην παράκαμψη της μισθωτής εργασίας.
Πράγματι, το όλο διακύβευμα συνίσταται στον καθορισμό της φύσης της σχέσης ανάμεσα στις πλατφόρμες και στα άτομα που μεταφέρουν πελάτες και γεύματα. Εάν πρόκειται για μισθωτή εργασία, ο Εργατικός Κώδικας εγγυάται σημαντικό αριθμό δικαιωμάτων (κατώτατος μισθός, μέγιστος αριθμός επιτρεπόμενων ωρών εργασίας, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, άδεια μετ’ αποδοχών, δικαίωμα απεργίας, συλλογικές διαπραγματεύσεις). Εάν πρόκειται για παροχή υπηρεσιών από αυτοαπασχολούμενο, οι πλατφόρμες οργανώνουν τη δραστηριότητά τους βασισμένες στη διαθεσιμότητα μεγάλου αριθμού οδηγών ή διανομέων, συμβιβασμένων με την ιδέα ότι δεν θα πληρώνονται για την αναμονή μεταξύ διαδρομών και ότι δεν θα απολαμβάνουν τις κατακτήσεις των μισθωτών. Αυτή η δεύτερη συνταγή υπερίσχυσε στην Καλιφόρνια μετά από πρωτοβουλία της Uber, προκειμένου να παρακαμφθεί ένας νόμος του 2019 και εισήγαγε, για πρώτη φορά, το τεκμήριο της μισθωτής εργασίας: ένας εργαζόμενος του οποίου η απασχόληση ελέγχεται από πλατφόρμα μπορεί να θεωρήσει ότι είναι μισθωτός. Ο εφιάλτης της Uber, η αναγνώριση του καθεστώτος της μισθωτής εργασίας στους «ουμπεροποιημένους» εργαζόμενους, έμοιαζε να μετατρέπεται σε πραγματικότητα, ειδικά από τη στιγμή που το Ανώτατο Δικαστήριο της Πολιτείας είχε και αυτό αποφανθεί από το 2018 προς την ίδια κατεύθυνση.
Για να αντιταχθούν σε αυτήν τη δυναμική, οι ψηφιακές πλατφόρμες προώθησαν την διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την «Πρόταση 22»: αφορούσε τη θέσπιση ενός «βελτιωμένου» καθεστώτος ειδικά για τους «ουμπεροποιημένους» οδηγούς. Μετά από μια εκστρατεία λόμπινγκ ύψους 200 εκατομμυρίων δολαρίων (ποσό δεκαπλάσιο από εκείνο που διέθεταν τα συνδικάτα του κλάδου των μεταφορών), η πρόταση της πλατφόρμας απέσπασε το 58% των ψήφων των Καλιφορνέζων στο τοπικό δημοψήφισμα της 3ης Νοεμβρίου 2020. Όσο για τις «βελτιώσεις» στο καθεστώς των αυτοαπασχολούμενων του κλάδου, κανείς δεν τις είδε. «Στο μέλλον, θα μας βλέπετε να συνηγορούμε ακόμα πιο σθεναρά υπέρ νέων νόμων όπως η “Πρόταση 22” η οποία, κατά την άποψή μας, επιτυγχάνει την ισορροπία ανάμεσα στην ευελιξία που τόσο πολύ εκτιμούν οι οδηγοί και στις μορφές προστασίας που αξίζουν όλοι οι εργαζόμενοι στις πλατφόρμες», εξηγούσε λίγο αργότερα ο Ντάρα Κοσροβσάχι, το αφεντικό της Uber, «Για εμάς, αποτελεί προτεραιότητα να συνεργαστούμε με τις κυβερνήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών και ολόκληρου του κόσμου, έτσι ώστε όλα αυτά να γίνουν πραγματικότητα» (2).
Ένας αξιόπιστος και συνεργάσιμος εταίρος
Τι ακριβώς σημαίνει η φράση «να συνεργαστούμε με τις κυβερνήσεις» έχει αποκαλυφθεί από τον Ιούλιο του 2022, όταν 124.000 εσωτερικά έγγραφα, της περιόδου 2013-2017, διαβιβάστηκαν στη βρετανική εφημερίδα «The Guardian» (3) από τον Μαρκ ΜακΓκαν, πρώην στέλεχος της Uber που υπήρξε ένας από τους κορυφαίους λομπίστες της: πρόσληψη πρώην υπαλλήλων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ή ευρωβουλευτών ως μάνατζερ ή ως μελών του διοικητικού συμβουλίου, παροχή «πειραγμένων» αριθμών και αναλύσεων στους αποφασιστικής σημασίας υπεύθυνους για τη λήψη αποφάσεων, συντήρηση ενός εκτεταμένου δικτύου δικηγορικών εταιρειών, γραφείων επικοινωνίας, ερευνητικών ινστιτούτων και ευρωπαϊκών συνδέσμων επιχειρήσεων.
Όταν το 2019 η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν προχώρησε στην ένταξη του ζητήματος των εργαζόμενων στις πλατφόρμες στην πολιτική ατζέντα και, ακόμα περισσότερο το 2021, κατά την προπαρασκευή της σχετικής ευρωπαϊκής οδηγίας, η Uber, η Deliveroo, αλλά και η Bolt, η Wolt, η Free Now, η Delivery Hero και η Glovo ενίσχυσαν την παρουσία τους στις Βρυξέλλες και επέκτειναν την πολιτική επιρροή τους. Κατά τη διάρκεια της σύνταξης του μελλοντικού ευρωπαϊκού κειμένου, καταγράφηκαν γύρω στις εκατό συναντήσεις της Γενικής Διεύθυνσης Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και των εκπροσώπων των πλατφορμών. Παράλληλα, μεταξύ 2014 και 2022, η Uber δεκατετραπλασίασε τις δαπάνες της για λόμπινγκ (4). Ενώ αρχικά υιοθέτησε επιθετική τακτική, στη συνέχεια τροποποίησε τη στρατηγική της ώστε να εμφανίζεται ως αξιόπιστος και συνεργάσιμος εταίρος στη σφαίρα της πολιτικής. Εξάλλου, το επίπεδο στο οποίο επιλέχθηκε να γίνει νομοθέτηση –δηλαδή εκείνο της Ευρωπαϊκής Ένωσης– διευκολύνει το έργο της, καθώς στις Βρυξέλλες υπάρχουν 25.000 λομπίστες για 32.000 υπαλλήλους της Ε.Ε.
Απέναντι σε αυτόν τον οδοστρωτήρα, στα μέσα της δεκαετίας του 2010 αναδύθηκε ένα πραγματικό εργαστήριο αμφισβήτησης. Εάν οι επεισοδιακοί αγώνες που διεξάγονται στον κλάδο των «επιβατικών οχημάτων με οδηγό» προσελκύουν συχνά τους προβολείς της διεθνούς δημοσιότητας (5), η μάχη που έχουν ξεκινήσει οι διανομείς και οι κούριερ δεν έχει γίνει ιδιαίτερα γνωστή σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Σύμβολα της πλέον πρωτόγονης εκμετάλλευσης, αυτοί οι εργαζόμενοι, συχνά χωρίς χαρτιά (6), που το μόνο που έχουν να «πουλήσουν» είναι η αντοχή τους στη σκληρή ποδηλασία, μετατράπηκαν στην εμπροσθοφυλακή ενός κύματος αντίστασης. Η αφετηρία της κινητοποίησής τους σε μεγάλη κλίμακα συνέπεσε με την ανατροπή στον τρόπο πληρωμής τους και το πέρασμα, τον Αύγουστο του 2016, από την αμοιβή ανά ώρα απασχόλησης στην αμοιβή ανά παράδοση γεύματος: στο Λονδίνο, οι εργαζόμενοι της Deliveroo πέρασαν από 7 στερλίνες (8,20 ευρώ) την ώρα και 1 στερλίνα (1,17€) ανά παράδοση σε μια κατ’ αποκοπή αμοιβή 3,75 στερλινών (4,40€) ανά διαδρομή. Η μαζική και νικηφόρα απεργία πυροδότησε την ανάδυση ενός υπερεθνικού κινήματος διανομέων και επισφαλώς εργαζόμενων. Την επόμενη χρονιά, καταγράφηκαν περισσότερες από 40 κινητοποιήσεις σε τουλάχιστον δεκαπέντε ευρωπαϊκές πόλεις, αρχίζοντας να εμφανίζουν κοινά χαρακτηριστικά: έντονη αποκέντρωση του κινήματος, διασυνδέσεις με συχνά μειοψηφικές συνδικαλιστικές οργανώσεις και αυθόρμητες κινητοποιήσεις (αποκλεισμοί δρόμων, διαδηλώσεις μπροστά στα γραφεία της πλατφόρμας) (7).
Τον Οκτώβριο του 2018, ένας διανομέας, μέλος του Συνδικάτου Αυτοαπασχολούμενων Μεγάλης Βρετανίας (IWGB), εγκαινίασε την πρώτη ευρωπαϊκή γενική συνέλευση διανομέων και κούριερ στις Βρυξέλλες: «Ήρθαμε εδώ για να ξαναζωντανέψουμε το αίσθημα της ενότητας. Για να αισθανθούμε μέλη μιας κοινότητας, γιατί αυτό ακριβώς τονώνει τη δύναμή μας» (8). Οι διεκδικήσεις των συλλογικοτήτων, που προέρχονταν από κάθε γωνιά της Ευρώπης, αφορούσαν την προστασία των προσωπικών δεδομένων και τη διαφάνεια του αλγόριθμου, αλλά και το «ελάχιστο εγγυημένο ωρομίσθιο». Όσο κι αν το μισθολογικό ζήτημα είναι πρωταρχικό, οι διανομείς δεν το συνδέουν πάντα με το καθεστώς του αυτοαπασχολούμενου, που τους οδηγεί στην αμοιβή ανά παράδοση και όχι ανά ώρα εργασίας. Από αυτήν την απαίτηση για καθιέρωση ωρομισθίου απορρέει και η απαίτηση για αναγνώριση του καθεστώτος μισθωτής εργασίας, που θα επιβάλλει τελικά τον κεντρικό χαρακτήρα της τόσο στα συνδικάτα όσο και στους συντάκτες της ευρωπαϊκής οδηγίας, όπως η Λεϊλά Σαϊμπί (LFI - Ανυπότακτη Γαλλία), που διάκεινταν ευνοϊκά στην ένταξή τους στις διατάξεις του Εργατικού Δικαίου.
Το 2019, μια νέα επιδείνωση των συνθηκών εργασίας και αμοιβής οδηγεί σε εξελίξεις στους κόλπους των εργαζόμενων του κλάδου: είναι ολοένα και πιο ευάλωτοι, μετανάστες χωρίς χαρτιά, στριμωγμένοι σε μια οικονομία της επιβίωσης και ολοένα λιγότερο πρόθυμοι να κινητοποιηθούν. Όσο κι αν η συλλογική δράση υποχωρεί, η νομική διεκδίκηση εντείνεται με πρωτοβουλία των συνδικάτων. Από το 2014, σε πολλές χώρες οι εργαζόμενοι προσφεύγουν στα δικαστήρια για να τροποποιήσουν τη σύμβασή τους και να μετατραπούν από αυτοαπασχολούμενοι σε μισθωτοί. Τον Ιούνιο του 2018 στην Ισπανία, για πρώτη φορά στην Ευρώπη όσον αφορά τους διανομείς, το δικαστήριο εργατικών διαφορών της Βαλένθια αξιολόγησε τη σχέση εργασίας με την πλατφόρμα Deliveroo ως μισθωτή εργασία με το σκεπτικό ότι «η πραγματικότητα κατά την εκτέλεση της σύμβασης υπερισχύει του νομικού τύπου που προσδιορίστηκε από τους συμβαλλόμενους» (9). Με άλλα λόγια, αν και η πλατφόρμα τυπικά ισχυρίζεται ότι διαδραματίζει μόνο τον ρόλο του διαμεσολαβητή, ο δικαστής διαπίστωσε ότι στην πραγματικότητα ασκεί έλεγχο επί του διανομέα, με βάση πολλές ενδείξεις εξαρτημένης εργασίας (παρακολούθηση της διαδρομής με GPS, καθορισμός της τιμής, ορισμός ωραρίων και τόπων για την παροχή της υπηρεσίας, ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής όπως η ιστοσελίδα και η εφαρμογή, υποχρέωση των διανομέων να φέρουν τον λογότυπο της επιχείρησης).
Αυτή η νομολογία θα επαναληφθεί με παραλλαγές σε διάφορες χώρες, μεταξύ άλλων και στη Γαλλία τον Νοέμβριο του 2018, όπου η απόφαση του γαλλικού Αρείου Πάγου επιβεβαίωσε την ύπαρξη εξαρτημένης σχέσης που στοιχειοθετεί σχέση μισθωτής εργασίας ανάμεσα στους διανομείς και στην πλατφόρμα Take Eat Easy. Στην Ισπανία, το 2020, η αναγνώριση από το Ανώτατο Δικαστήριο της σχέσης μισθωτής εργασίας μεταξύ ενός διανομέα και της εταιρείας Glovo ώθησε την κυβέρνηση να διασαφηνίσει το νομικό καθεστώς των διανομέων. Ο αποκαλούμενος «νόμος Rider», που τέθηκε σε ισχύ στις 12 Αυγούστου 2021, τεκμαίρει αυτόματα την ιδιότητα του μισθωτού για κάθε διανομέα εργαζόμενο σε πλατφόρμα. Όσο κι αν αυτή η ρύθμιση, αντικείμενο σφοδρής αντιπαράθεσης, παραμένει συχνά ανενεργή διότι παρακάμπτεται από τις πλατφόρμες, δεν παύει να αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για να καταπολεμηθεί η δήθεν αυτοαπασχόληση.
Το σχέδιο κοινοτικής οδηγίας που τορπιλίστηκε από τη Γαλλία και τους συμμάχους της τής «Ευρώπης των start-up» έβαζε τον πήχη πολύ χαμηλότερα: καθιέρωνε ένα ελάχιστο επίπεδο κοινωνικής προστασίας, αντίστοιχο με τις προτάσεις που είχε διατυπώσει τον Ιούλιο του 2019 η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η κεντρική ιδέα τους συνίσταται στη δημιουργία ενός ειδικού δικαίου γι’ αυτόν τον τύπο εργαζόμενων, που θα θεσμοθετεί μια υπο-κατηγορία μισθωτών: έτσι εννοούσαν τη λύση του προβλήματος οι πλατφόρμες, οι λομπίστες τους, τα πολιτικά στηρίγματά τους στις εθνικές κυβερνήσεις και στις Βρυξέλλες, αλλά και ο Γάλλος πρόεδρος, που επέμεινε να αναλάβει τον χειρισμό της υπόθεσης η Συλβί Μπρυνέ, μια ευρωβουλεύτρια συνεργαζόμενη με το κόμμα του. Το φθινόπωρο του 2020, οι δικαστικές νίκες των διανομέων, οι ενέργειες της Λεϊλά Σαϊμπί στους κόλπους της ομάδας της Αριστεράς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (10) και οι δράσεις της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Συνδικάτων οδήγησαν στην αλλαγή προσανατολισμού της πρώτης πρότασης για την κοινοτική οδηγία, που παρουσιάστηκε στις 9 Δεκεμβρίου του 2021, προς την κατεύθυνση της μετατροπής των «ουμπεροποιημένων» σε μισθωτούς.
Σε αυτή την πρόταση, κεντρική θέση είχαν δύο διεκδικήσεις: η διαφάνεια του αλγόριθμου και το τεκμήριο της μισθωτής εργασίας, υπό ορισμένες όμως προϋποθέσεις. Πέντε κριτήρια καθόριζαν εάν η πλατφόρμα ασκεί ή όχι έλεγχο επί των εργαζομένων σε αυτήν: (α) καθορισμός του επιπέδου ή του ανώτατου ορίου της αμοιβής, (β) επίβλεψη της εκτέλεσης της εργασίας από την εφαρμογή, (γ) περιορισμός της ελευθερίας επιλογής ωραρίου, (δ) καθορισμός κανόνων σχετικών με την εμφάνιση, τη συμπεριφορά προς τον πελάτη ή την εκτέλεση της εργασίας, (ε) περιορισμός της δυνατότητας παροχής υπηρεσιών προς τρίτους. Εάν πληρούνταν τουλάχιστον δύο από τα προαναφερθέντα πέντε κριτήρια, τότε η πλατφόρμα θα θεωρούνταν εργοδότης.
Για να αποκτήσει ισχύ νόμου, το κείμενο της οδηγίας έπρεπε να λάβει την έγκριση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και των εκπροσώπων των κρατών-μελών που συνεδριάζουν στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Το πρώτο «τράβηξε προς τα αριστερά» την πρόταση, καταργώντας κάθε κριτήριο για την ενεργοποίηση του τεκμηρίου της μισθωτής εργασίας, καθιστώντας εκ των πραγμάτων αυτόματη την αναγνώριση της μισθωτής σχέσης και ζητώντας να μεταφερθεί στις πλατφόρμες το βάρος της απόδειξης του ισχυρισμού ότι δεν πρόκειται για μισθωτή εργασία (όπως στο «νόμο Rider»). Το Συμβούλιο την «τράβηξε προς τα δεξιά», προσθέτοντας κριτήρια που θα μπορούσαν να εμποδίσουν τη δρομολόγηση διαδικασιών επαναπροσδιορισμού της εργασιακής σχέσης ενώπιον των δικαστηρίων και επιτρέποντας εξαιρέσεις από την αρχή του τεκμηρίου της μισθωτής εργασίας.
Τελικά, προκειμένου να επιτευχθεί συμφωνία και να σπάσει το μέτωπο άρνησης της οδηγίας με επικεφαλής τη Γαλλία, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, υπό την προεδρία του Βελγίου πλέον, κατέληξε τον Φεβρουάριο σε μια αποψιλωμένη εκδοχή της αρχικής πρότασης: στο νέο κείμενο παραλείφθηκαν εντελώς τα πέντε κριτήρια με πανευρωπαϊκή ισχύ. Έτσι, η αξιολόγηση της εργασιακής σχέσης θα γίνεται από κάθε κράτος χωριστά, με βάση το εθνικό δίκαιο, τις συλλογικές συμβάσεις και τις αποφάσεις των δικαστηρίων.
Καθώς η Ελλάδα και η Εσθονία άλλαξαν στάση και την υπερψήφισαν στις αρχές Μαρτίου, η νέα πρόταση μένει να εγκριθεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και, ως ευρωπαϊκή οδηγία πλέον, να υιοθετηθεί εντός δύο ετών από τα κράτη-μέλη. Διόλου περίεργο λοιπόν που, παρά τις πανηγυρικές επίσημες ανακοινώσεις περί κατοχύρωσης νέων δικαιωμάτων και βελτιωμένων συνθηκών εργασίας, οι εκπρόσωποι της Uber χαιρέτισαν την απόφαση με αυτά τα λόγια: «Οι χώρες της Ε.Ε. σήμερα ψήφισαν υπέρ της διατήρησης του ισχύοντος καθεστώτος».
