«Πήρα τα χάπια πριν από μία ώρα. Θα έχω φύγει έως τα μεσάνυχτα.» Αφού βοήθησε έναν νεαρό με αυτοκτονικό ιδεασμό να ξαναβρεί το νόημα της ζωής, μια επιζήσασα από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης αποφασίζει, σε ηλικία 79 ετών, ότι έχει ζήσει αρκετά. Η καλτ ταινία Χάρολντ και Μοντ του Χαλ Άσμπυ, με μουσική γραμμένη από τον Κατ Στήβενς, έθετε ήδη από το 1971 το ζήτημα της ελευθερίας της επιλογής της στιγμής του θανάτου. Το 1974, τρεις νομπελίστες, μεταξύ των οποίων και ο Γάλλος βιοχημικός Ζακ Μονό, απηύθυναν έκκληση για «να γίνει σεβαστό το δικαίωμα στον αξιοπρεπή θάνατο».
Οι περισσότερες βιομηχανικές χώρες έχουν έκτοτε υιοθετήσει νόμους για να βελτιώσουν το τέλος της ζωής, μέσω της αντιμετώπισης των ισχυρών πόνων και των δυνατοτήτων περιορισμού τους. Σε πολλές χώρες, η «παθητική υποβοήθηση» για το τέλος της ζωής είναι πλέον νόμιμη, είτε μέσω ψήφισης σχετικών νόμων στα Κοινοβούλια είτε μέσω της νομολογίας. Ωστόσο, μόνο περίπου δεκαπέντε κράτη επιτρέπουν την «ενεργητική υποβοήθηση», πάντοτε υπό αυστηρές προϋποθέσεις (βλ. χάρτη). Σε μια συγκυρία γήρανσης του πληθυσμού, αύξησης των ασθενειών με οδυνηρό τέλος και υποχώρησης των θρησκειών, αναπτύσσεται ένας ζωηρός δημόσιος διάλογος γύρω από το ζήτημα σε οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, σε Κοινοβούλια και σε δικαστήρια, από τη Χιλή ώς τη Νέα Ζηλανδία και από το Κεμπέκ ώς τη Νότια Αφρική.
Η Ελβετία, με τον ποινικό της κώδικα του 1942 που μπορεί να ερμηνευθεί ως ανεκτικός στην «υποβοήθηση αυτοκτονίας» εάν δεν υπάρχει «εγωιστικό κίνητρο», είναι πρωτοπόρος στο ζήτημα. Σε αυτή τη χώρα, ο αριθμός των ατόμων που έκανε χρήση του μέτρου πέρασε από λιγότερους από εκατό μέχρι το 2000 σε 1.391 (συν 221 αλλοδαπούς) το 2021, δηλαδή το 1,9% του συνόλου των θανάτων (1). Στην Ολλανδία, μετά την υιοθέτηση του νόμου περί «διακοπής της ζωής κατόπιν αιτήματος και υποβοήθησης της αυτοκτονίας» το 2001, ο αριθμός των αιτήσεων που γίνονται αποδεκτές αυξάνει κάθε χρόνο και έφτασε τις 8.707 το 2022 (2), δηλαδή το 5,1% των θανάτων. Στον Καναδά –ο οποίος, με εξαίρεση την επαρχία του Κεμπέκ, επιτρέπει την ευθανασία και την υποβοηθούμενη αυτοκτονία από το 2016– η ιατρική υποβοήθηση αφορούσε 1.018 άτομα την πρώτη χρονιά και δεκαπλάσιο αριθμό το 2021.
Στη Γαλλία, το βιβλίο Να αλλάξουμε τον θάνατο (3) άφησε έντονο αποτύπωμα στην κοινή γνώμη πριν από σαράντα και πλέον χρόνια. Έκτοτε, μια ευρύτατη πλειοψηφία όσων ερωτώνται σχετικά με το ζήτημα τάσσεται υπέρ του σεβασμού της επιλογής των ατόμων και της δυνατότητας για «ενεργητική υποβοήθηση». Το Κοινοβούλιο δεν ακολούθησε ποτέ το ρεύμα: η τελευταία πρόταση προς αυτήν την κατεύθυνση, που κατατέθηκε από τον Ολιβιέ Φαλορνί τον Απρίλιο του 2021, μπλοκαρίστηκε μετά από την παρεμπόδιση εκ μέρους των βουλευτών των Ρεπουμπλικανών (Δεξιά).
Η ύπαρξη πάρα πολλών σπαρακτικών προσωπικών ιστοριών και η εξέλιξη που παρατηρείται, τόσο σε όλες τις χώρες με τις οποίες συνορεύει η Γαλλία όσο και στον ιατρικό κόσμο, θα μπορούσαν να αλλάξουν τα δεδομένα. Απαντώντας στο ερώτημα που της τέθηκε από την τότε πρωθυπουργό Ελιζαμπέτ Μπορν, η Συνέλευση Πολιτών για το Τέλος της Ζωής, όπου συμμετέχουν 184 άτομα επιλεγμένα με κλήρωση, οδηγήθηκε σε συναίνεση με την εκτίμηση ότι «το σημερινό πλαίσιο υποστήριξης του τέλους της ζωής δεν είναι προσαρμοσμένο στις διαφορετικές καταστάσεις που συναντήσαμε». Επιπλέον, τα τρία τέταρτα των μελών της τάχθηκαν υπέρ της δρομολόγησης της «ενεργητικής υποβοήθησης» (4). Όταν στις 3 Απριλίου 2023 ο πρόεδρος Μακρόν παρέλαβε τις προτάσεις αυτής της Συνέλευσης, ανακοίνωσε ότι θα παρουσιαζόταν ένα σχετικό νομοσχέδιο, κάτι το οποίο δεν έγινε παρά ένα χρόνο αργότερα, στις 10 Απριλίου 2024. Τη στιγμή όπου πλήθος ατόμων και οργανώσεων παίρνουν θέση, προκειμένου να ξεκαθαρίσει ο δημόσιος διάλογος θα πρέπει να διακρίνουμε τις πραγματικές ενστάσεις από όσες είναι μονάχα φαινομενικές.
Προσωπική ή συλλογική επιλογή, ελευθερία ή ισότητα;
Μετά τη δημοσίευση των έργων του Εμίλ Ντυρκέμ στα τέλη του 19ου αιώνα, γνωρίζουμε ότι οι ηλικιωμένοι αυτοκτονούν συχνότερα. Σε όλες τις ηπείρους –συμπεριλαμβανομένης και της Αφρικής– το ποσοστό των αυτοκτονιών αυξάνεται σημαντικά μετά τα 65 έτη, και ιδίως μετά τα 75 έτη (5). Η Σιμόν ντε Μποβουάρ παρατηρούσε, ήδη πριν από πενήντα χρόνια: «Ορισμένες αυτοκτονίες ηλικιωμένων προκύπτουν ως επακόλουθο καταστάσεων νευρωτικής κατάθλιψης που δεν κατάφεραν να θεραπεύσουν. Η πλειονότητά τους όμως αποτελεί μια φυσιολογική αντίδραση σε μια κατάσταση μη αναστρέψιμη, απελπιστική, που βιώνεται ως ανυπόφορη» (6). Έτσι, πολλοί δεν περίμεναν την υιοθέτηση κάποιου νόμου. Πολλά άτομα, συνηθισμένοι άνθρωποι ή διασημότητες, γνωστοποίησαν την επιθυμία τους να κάνουν χρήση εκείνου που θεωρούσαν πως ήταν μία από τις ελευθερίες τους. Αχώριστα ζευγάρια –όπως ο Πολ Λαφάργκ και η Λώρα Μαρξ (κόρη του Καρλ) το 1911 ή ο Αντρέ και η Ντορίν Γκορζ το 2007– επέλεξαν τη διπλή αυτοκτονία.
Πώς μπορούμε να καταστήσουμε εφικτό κάτω από αξιοπρεπείς συνθήκες κάτι που έχει σχέση με την προσωπική επιλογή; Όπως υπενθυμίζει το Οικονομικό Κοινωνικό και Περιβαλλοντικό Συμβούλιο (CESE), αυτό προϋποθέτει κατά κύριο λόγο ότι η κοινότητα θα αναλάβει τη φροντίδα των ηλικιωμένων και των ασθενών, ώστε κανένας να μην έχει την αίσθηση ότι αποτελεί «βάρος για την κοινωνία και για τους άλλους» (7). Από τις πρώτες κιόλας γραμμές του μανιφέστου με το οποίο ξεκινά η παρουσίαση της σύνθεσης των εργασιών τους, οι 184 πολίτες που συμμετείχαν στη Συνέλευση Πολιτών για το Τέλος της Ζωής το υπενθυμίζουν με ιδιαίτερη έμφαση: «Είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίο να ενισχύσουμε το σύστημα υγείας μας προκειμένου να προσφέρουμε υποστήριξη στο σύνολο των ασθενών και ειδικότερα σε εκείνους που βρίσκονται στο τελευταίο στάδιο της ζωής τους». Ήδη, στις 20 Μαρτίου 2023, 18 οργανώσεις –ανάμεσά τους η Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (LDH), η Ένωση για την Εκπαίδευση, ο Σύνδεσμος για το Δικαίωμα στο Αξιοπρεπή Θάνατο (ADMD) και η Εθνική Επιτροπή Ουδετερόθρησκης Δράσης (CNAL)– συγκρότησαν μια «προοδευτική και δημοκρατική δύναμη» με στόχο την εξέλιξη του νομικού πλαισίου. Στις 6 Απριλίου υπενθύμιζαν: «Αυτή η εξέλιξη προϋποθέτει έναν προϋπολογισμό που θα βρίσκεται στο ύψος των αναγκών, ώστε να εξασφαλίζεται η ισότητα πρόσβασης [στην ανακουφιστική φροντίδα]» (8).
Παθητική ή ενεργητική υποβοήθηση;
Από το 1995, έχουν ψηφιστεί πέντε νόμοι σχετικοί με το ζήτημα, χωρίς ωστόσο να έχουν εξαλειφθεί ορισμένες ασάφειες. Έτσι, μετά τον νόμο της 22ης Απριλίου 2005 (αποκλήθηκε «νόμος Λεονετί») που ψηφίστηκε ομόφωνα από την Βουλή, η Γαλλία επιτρέπει μια μορφή «παθητικής ευθανασίας» –χωρίς να το λέει ρητά. Πρόκειται για το «αφήστε να πεθάνει», δηλαδή για την άρνηση της «παράλογης επιμονής» στη χορήγηση θεραπευτικής αγωγής σε έναν ανίατο ασθενή. Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 2 αυτού του νόμου, «όταν μπορούν να θεωρηθούν περιττές, δυσανάλογες ή ότι έχουν ως μοναδικό αποτέλεσμα την τεχνητή παράταση της ζωής», ορισμένες ιατρικές πράξεις μπορούν να ανασταλούν ή να μην αναληφθούν. Ενώ η «ανακουφιστική φροντίδα», με την έννοια του Kώδικα Δημόσιας Υγείας (άρθρο L1110-10), αποσκοπεί μονάχα στην «ανακούφιση του πόνου και στον κατευνασμό της ψυχικής οδύνης», η διακοπή της θεραπευτικής αγωγής, κατόπιν ρητού αιτήματος του ασθενούς ή σύμφωνα με προγενέστερες οδηγίες του συνεπάγεται, αργά ή γρήγορα, τον θάνατό του.
Πολύ σύντομα, αυτή η αναζήτηση ενός συμβιβασμού που θα αποφεύγει τόσο την «αδικαιολόγητη ιατρική επιμονή» όσο και την «ευθανασία» αποδείχθηκε ανεπαρκής. Αρκετές εκθέσεις, μεταξύ των οποίων εκείνη που παρέδωσε ο Ντιντιέ Σικάρ το 2012 στον πρόεδρο Φρανσουά Ολάντ, καταγγέλλουν τη δυσκολία πρόσβασης στην ανακουφιστική φροντίδα. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του μερικούς μήνες νωρίτερα, ο πρόεδρος είχε δεσμευθεί να επιτρέψει «την ιατρική υποβοήθηση για τον τερματισμό της ζωής με αξιοπρέπεια». Ωστόσο, ο νόμος της 2ης Δεκεμβρίου 2016, που αποκλήθηκε «Κλαεΰς-Λεονετί», δεν προχώρησε ιδιαίτερα το ζήτημα. Αν και διευκολύνει την πρόσβαση στην ανακουφιστική-παρηγορική φροντίδα, καθιστά πιο δεσμευτικές τις προγενέστερες οδηγίες που έχει συντάξει το άτομο και ενισχύει τον ρόλο του «προσώπου εμπιστοσύνης», περιορίζεται στην αναγνώριση, στο άρθρο 3, του δικαιώματος –υπό πολύ συγκεκριμένες προϋποθέσεις– «στη βαθιά και διαρκή καταστολή, η οποία προκαλεί μια αλλοίωση της συνείδησης που διατηρείται μέχρι τον θάνατο».
Δεν διαθέτουμε αξιόπιστα δεδομένα σχετικά με τον αριθμό αυτών των περιπτώσεων καταστολής μέσω χορήγησης φαρμάκων. Το CESE παρατηρεί ότι πολλοί γιατροί θεωρούν ορισμένους όρους «διφορούμενους, έως και υποκριτικούς», που ενέχουν «κίνδυνο παρερμηνείας και, συνεπώς, παρεκτροπών». Παρατηρεί επίσης ότι ο νόμος «δημιουργεί σύγχυση στους ασθενείς και στις οικογένειες», με αποτέλεσμα κάποιοι να ελπίζουν ότι θα διαθέτουν δικαίωμα ευθανασίας, ενώ κάποιοι άλλοι να φοβούνται ότι θα τους επιβληθεί ευθανασία και να τρομάζουν με οποιαδήποτε μορφή αναισθησίας. Η Συνέλευση Πολιτών διαπιστώνει επίσης ότι αυτό το σύστημα συνεχίζει να έχει «σχετικά μικρή εφαρμογή» και δημιουργεί «μια πολύπλοκη κατάσταση, όπου ορισμένες δυσκολίες κατά την εφαρμογή του, αλλά και η ετερογένεια των πρακτικών που διαπιστώνονται στη Γαλλία, καθιστούν ακόμα δυσκολότερη την πλήρη κατανόησή του».
Η Ιατρική Ακαδημία θεωρεί το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο ικανοποιητικό «όταν η πρόγνωση καταδεικνύει βραχύ διάστημα περαιτέρω επιβίωσης του ασθενούς εξαιτίας σοβαρής και ανίατης παθολογίας» (9). Ωστόσο, αναγνωρίζει τα όριά του και θέτει ένα ερώτημα στα μέλη του Κοινοβουλίου, που καλούνται να αποφασίσουν για την περίπτωση όπου δεν προβλέπεται άμεσα το τέλος της ζωής του ασθενούς: «Πώς μπορούμε να αρνηθούμε σε ασθενείς που βιώνουν την οδύνη και το μη αναστρέψιμο της κατάστασής τους τη θεμιτή ελπίδα ότι θα πάψουν να είναι θεατές της ίδιας τους της κατάρρευσης και ότι δεν θα επιβάλουν στους άλλους να την υποστούν;»
Ανακουφιστική φροντίδα ή ενεργητική ευθανασία;
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικές εκστρατείας για τις προεδρικές εκλογές του 2022, το ζήτημα φαινόταν να έχει πολωθεί μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς: η (δεξιά) Βαλερί Πεκρές και η (ακροδεξιά) Μαρίν Λεπέν, όπως και ο (ακροδεξιός) Ερίκ Ζεμούρ και ο (εθνολαϊκιστής) Νικολά Ντυπόν-Αινιάν έδιναν έμφαση στη βελτίωση της ανακουφιστικής φροντίδας. Αντίθετα, η (σοσιαλίστρια) Αν Ινταλγκό, η (τροτσκίστρια) Ναταλί Αρτώ, ο (αριστερός) Ζαν Λυκ Μελανσόν, ο (οικολόγος) Γιανίκ Ζαντό, ο (τροτσκιστής) Φιλίπ Πουτού και ο (κομμουνιστής) Φαμπιέν Ρουσέλ είχαν ταχθεί υπέρ της ενεργητικής υποβοήθησης, ενώ ο Ζαν Λασάλ (ανεξάρτητος συντηρητικός υποψήφιος που απευθύνεται στη «βαθιά Γαλλία») και ο Εμμανουέλ Μακρόν προτιμούσαν να παραπέμψουν το πρόβλημα σε έναν ευρύ δημόσιο διάλογο ή σε μια Συνέλευση Πολιτών.
Σε κάθε περίπτωση, επικρατεί ομοφωνία όσον αφορά την ανάλυση των ελλείψεων στον τομέα της ανακουφιστικής-παρηγορικής φροντίδας και την αναγκαιότητα της βελτίωσής της. Η κυβέρνηση ζήτησε από τον καθηγητή Φρανκ Σοβέν, ειδικό επί της δημόσιας υγείας, να ετοιμάσει ένα δεκαετές σχέδιο για τη δημιουργία ειδικού κλάδου ανακουφιστικής φροντίδας. Όμως, ένα τμήμα του ιατρικού σώματος, οι περισσότεροι δεξιοί βουλευτές και μερικοί υποστηρικτές του Μακρόν, όπως ο πρώην υπουργός Υγείας Φρανσουά Μπρον, θα ήθελαν να σταματήσουν εκεί. Είναι η θέση που υπενθυμίζεται σε μια έκθεση της γερουσίας: «Μετά τις δεκαετίες του 1990 και του 2000, η παρηγορητική ιατρική έχει σημειώσει μείζονα πρόοδο, με αποτέλεσμα οι κακές συνθήκες θανάτου να οφείλονται κατά κύριο λόγο στην έλλειψη επαρκούς κάλυψης του συγκεκριμένου τομέα σε ολόκληρη την επικράτεια. Σε αυτό ακριβώς το σημείο οφείλουν να εστιαστούν οι προσπάθειες, και όχι σε ένα σύστημα ενεργητικής ευθανασίας, το οποίο θα εγκυμονούσε τον κίνδυνο να μετατραπεί σε μια εναλλακτική επιλογή μπροστά στην μη ικανοποιητική προσφορά ανακουφιστικής φροντίδας» (10). Η Σύνοδος των Γάλλων Επισκόπων υπερασπίζεται επίσης έναν «γαλλικό δρόμο» επικεντρωμένο στην ανακουφιστική φροντίδα: «Μήπως δεν είναι η βαθύτερη προσδοκία όλων μας η ενεργή υποβοήθηση της ζωής και όχι η ενεργητική ευθανασία;» (11).
Αυτή η θέση απηχεί εκείνη της γαλλικής Εταιρείας Συνοδευτικής Υποστήριξης και Ανακουφιστικής Φροντίδας (Sfasp), η πρόεδρος της οποίας Κλερ Φουρκάντ δηλώνει εμφατικά: «Δεν επείγει η νομοθέτηση μιας μορφής πρόκλησης θανάτου, αλλά η εφαρμογή του υφιστάμενου νόμου, που εγγυάται την παροχή ανακουφιστικής φροντίδας παντού και σε όλους, προκειμένου καθένας να απολαμβάνει το θεμελιώδες δικαίωμα να ζει με αξιοπρέπεια μέχρι το τέλος» (12). Αντίθετα, μια συλλογικότητα νοσηλευτικού προσωπικού, που συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία του Συνδέσμου για το Δικαίωμα στο Αξιοπρεπή Θάνατο (ADMD), αντιπαραθέτει το υφιστάμενο σύστημα, «μια μοναχική, αργή και παρατεταμένη διαδικασία θανάτου», σε έναν «θάνατο που γίνεται αποδεκτός εν πλήρη συνειδήσει, τον οποίο ο ασθενής μοιράζεται με τους οικείους και τους φροντιστές του». Και προσθέτει: «Δεν υπάρχει καλύτερη υπηρεσία προς έναν ασθενή με πνευματική διαύγεια και ικανότητα λήψης αποφάσεων από την ευνοϊκή ανταπόκριση στο αίτημά του να τύχει ενεργητικής υποβοήθησης στον θάνατο προκειμένου να διαφυλάξει την αξιοπρέπειά του» (13).
Η Συνέλευση Πολιτών για το Τέλος της Ζωής αντιλήφθηκε με τον πλέον ενδεδειγμένο τρόπο τη σημασία της υποστήριξης του ασθενούς. Αρκετές από τις προτάσεις της αποσκοπούν «στην πρόσβαση στην ανακουφιστική φροντίδα παντού και από όλους», καλώντας την κυβέρνηση να προβεί στις ενδεδειγμένες ενέργειας και να εξασφαλίσει τα αναγκαία μέσα: ενημερωτική εκστρατεία, νοσηλεία, κατ’ οίκον νοσηλεία, κάλυψη ολόκληρης της επικράτειας, κατάρτιση του νοσηλευτικού προσωπικού, επαρκή προϋπολογισμό κ.λπ. Ωστόσο, η Συνέλευση Πολιτών αναγνωρίζει μια κορυφαία αρχή: «Η βούληση του ασθενούς και η ελεύθερη επιλογή του υπερισχύουν σε κάθε περίπτωση». Αυτό την οδήγησε στο συμπέρασμα ότι «δεν είναι αρκετό να εγγυηθούμε την πλήρη εφαρμογή του υφιστάμενου νομικού πλαισίου».
Ευθανασία ή υποβοηθούμενη αυτοκτονία;
Τον Σεπτέμβριο του 2022, σε μια γνωμοδότησή της, η Εθνική Συμβουλευτική Επιτροπή Δεοντολογίας (CCNE) αναγνώριζε ότι «στο πεδίο των νομοθετικών διατάξεων, σε ορισμένα άτομα που υποφέρουν από σοβαρές και ανίατες ασθένειες, οι οποίες προκαλούν μη αντιμετωπίσιμους πόνους αλλά δεν απειλούν τη ζωή τους βραχυπρόθεσμα, παρά μόνον μεσοπρόθεσμα, δεν δίνονται πάντα λύσεις προσαρμοσμένες στην αγωνία τους» (14). Από τη στιγμή που μια εξέλιξη γίνεται αποδεκτή, θα πρέπει να καθοριστεί η νέα περίμετρος εφαρμογής της. Σήμερα, ακόμα και ο Ιατρικός Σύλλογος εξετάζει την υπόθεση της υποβοηθούμενης αυτοκτονίας, αρνούμενος ωστόσο την ευθανασία, καθώς «ο γιατρός δεν μπορεί να προκαλέσει εκουσίως τον θάνατο μέσω της χορήγησης ενός θανατηφόρου σκευάσματος» (15).
Πολλές χώρες όπως η Γερμανία, η Αυστρία και η Ιταλία ακολούθησαν το παράδειγμα της Πολιτείας του Όρεγκον, όπου από το 1997 ο νόμος επιτρέπει «την εθελούσια χορήγηση από τον ίδιο τον ασθενή μιας θανατηφόρου δόσης φαρμάκων που έχει συνταγογραφηθεί από γιατρό για ακριβώς αυτόν τον σκοπό». Αυτός ο μηχανισμός, αναστρέψιμος μέχρι και την τελευταία στιγμή, επιτρέπει στον ασθενή να είναι κύριος του πεπρωμένου του και απαλλάσσει τον νοσηλευτή από την ευθύνη για την τελική χειρονομία. Σε αυτήν την αμερικανική Πολιτεία, το ένα τρίτο των ασθενών δεν παίρνει τελικά το θανατηφόρο σκεύασμα, είτε επειδή η ασθένεια στο μεταξύ επέφερε τον θάνατό τους είτε επειδή άλλαξαν γνώμη (16). Αντίθετα, η υποβοηθούμενη αυτοκτονία δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ατόμων που αδυνατούν, λόγω σωματικής ανικανότητας, να πάρουν μόνοι τους το θανατηφόρο σκεύασμα. «Πώς δικαιολογείται ότι η ανακούφιση από τους πόνους –εάν επιτρέπεται σε άλλους, σωματικά ικανούς, μέσω της υποβοηθούμενης αυτοκτονίας– αποκλείεται για αυτούς εξαιτίας της αναπηρίας τους;», αναρωτιέται η CCNE.
Το Βέλγιο έχει αποποινικοποιήσει μόνο την ευθανασία. Στις χώρες όπου υφίστανται και τα δύο συστήματα εδώ και πολλά χρόνια (Ολλανδία, Λουξεμβούργο, Καναδάς) έχει παρατηρηθεί ότι οι περισσότεροι ασθενείς προτιμούν να τους χορηγήσει κάποιος άλλος τη θανατηφόρο ουσία. Η Συνέλευση Πολιτών δεν έχει λάβει οριστική απόφαση ως προς το ζήτημα: το 40% των μελών της προτιμά να προταθούν στον ασθενή και οι δύο διαδικασίες ενεργητικής υποβοήθησης, το 10% μόνο η υποβοηθούμενη αυτοκτονία, το 3% μόνο η ευθανασία, ενώ το 18% αντιτίθεται στην ενεργητική υποβοήθηση. Τέλος, τις προτιμήσεις του 28% συγκεντρώνει ένα είδος «κατ’ εξαίρεση ευθανασίας» για ορισμένες πολύ ιδιαίτερες καταστάσεις, συμπληρωματικά προς την υποβοηθούμενη αυτοκτονία.
Προστασία των νοσηλευτών ή των ασθενών;
Για μεγάλο χρονικό διάστημα, επιβλήθηκε η ιατρική αυθεντία, με τη δεοντολογία να αποτελεί τη μοναδική δικλείδα ασφαλείας. Τα νομικά δικαιώματα που αναγνωρίστηκαν με την πάροδο του χρόνου στους ασθενείς δεν αποδίδονται χωρίς προϋποθέσεις. Πολλά νομικά δεδομένα θα πρέπει να ισχύσουν ταυτόχρονα σε περίπτωση που ανοίξει ζήτημα ενεργητικής υποβοήθησης του θανάτου: ο νόμος θα πρέπει να άρει τη σχετική απαγόρευση του Ποινικού Κώδικα για τους νοσηλευτές, αλλά και να τους αναγνωρίσει το δικαίωμα να επικαλεστούν λόγους συνείδησης για τη μη συμμετοχή τους. Επίσης, η επιθυμία του ασθενούς θα πρέπει να έχει προκύψει μετά από ώριμη σκέψη και το αίτημά του να επαναληφθεί περισσότερες από μία φορές. Δεν θα πρέπει να του ασκηθεί καμία εξωτερική πίεση, ενώ θα πρέπει να απολαμβάνει πλήρη πνευματική διαύγεια. Αν οι διανοητικές ικανότητές του έχουν αλλοιωθεί, είτε από την εξέλιξη της ασθένειας είτε από τις συνέπειες ενός ατυχήματος, τότε θα πρέπει να διαδραματίσουν πρωταρχικό ρόλο οι οδηγίες που έχει αφήσει σε προγενέστερη περίοδο και το πρόσωπο εμπιστοσύνης. Γι’ αυτό έχει επείγουσα σημασία να τύχει ευρύτατης δημοσιότητας η ύπαρξη αυτών των προγενέστερων οδηγιών. Ποσοστό μικρότερο του 20% των Γάλλων (το ένα τρίτο των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών) έχει συντάξει παρόμοιες οδηγίες, ενώ το 57% του πληθυσμού δεν γνωρίζει καν την ύπαρξη του όρου (17).
Ανάλογα με τη χώρα, ορισμένες διατάξεις ποικίλλουν, για παράδειγμα κατά πόσον η ιατρική γνωμοδότηση εκδίδεται από έναν μόνο γιατρό ή από πολυμελές όργανο, ποιες είναι οι διαδικασίες ελέγχου του συστήματος ή οι δυνατότητες προσφυγής κ.λπ. Αν και η ανίατη πάθηση και οι μη αντιμετωπίσιμοι πόνοι αποτελούν παντού προαπαιτούμενο, δεν ισχύει πάντα το ίδιο όσον αφορά το ζήτημα της πρόγνωσης του προσδοκώμενου χρόνου ζωής του ασθενούς, καθώς αποτελεί μια μη αξιόπιστη εκτίμηση.
Στη Γαλλία, ορισμένα σημεία αποτελούν αντικείμενο έντονου δημόσιου διαλόγου, η οξύτητα του οποίου αποδεικνύεται αντιστρόφως ανάλογη με τον αριθμό των ενδιαφερόμενων ατόμων. Το 2022 στην Ολλανδία, όπου η πρόσβαση στην ευθανασία είναι εφικτή σε ορισμένες περιπτώσεις άνοιας, αυτές αποτελούσαν μόλις το 2,8% των αιτημάτων που έγιναν αποδεκτά. O κύριος όγκος των αιτημάτων αφορούσε καρκίνους, ασθένειες του νευρικού συστήματος ή έναν συνδυασμό ασθενειών. Από το 2014, οπότε το Βέλγιο κατήργησε οποιονδήποτε περιορισμό ηλικίας, πραγματοποιήθηκε ευθανασία σε μόλις τέσσερις ανηλίκους: όλοι τους υπέφεραν από ιδιαίτερα ασυνήθιστες παθήσεις. Στο Κεμπέκ του Καναδά, το ζήτημα των ανηλίκων ή των προγενέστερων αιτημάτων για τα άτομα που έχουν διαγνωστεί με σοβαρές και ανίατες νευρογνωστικές διαταραχές έχει τεθεί πλέον σε δημόσιο διάλογο.
Απομένει η δημιουργία ενός πιο σύνθετου είδους προστασίας: ενάντια στις κοινωνικοοικονομικές αντιλήψεις που εμφανίζονται σε γηράσκουσες κοινωνίες και ενάντια στη συκοφάντηση όσων δεν εργάζονται. «Η υποτίμηση της ανθρώπινης ζωής μπορεί να εσωτερικευθεί από τους ίδιους τους ηλικιωμένους και να τους ωθήσει να αυτοαποκλειστούν από την κοινωνία», κρούει τον κώδωνα του κινδύνου το CCNE και καλεί σε εγρήγορση: «Το καθήκον της αλληλεγγύης και της αδελφοσύνης απέναντι σε όλα τα μέλη της κοινωνίας οφείλει να έρχεται σε απόλυτη αντιπαράθεση με αυτήν την απαράδεκτη τάση» (18).
Το ζήτημα του θανάτου διατρέχει το έργο του Μίλαν Κούντερα, ο οποίος αποβίωσε στις 11 Ιουλίου 2023, σε ηλικία 94 ετών. Στο Βαλς του αποχαιρετισμού, ενώ ο Γιάκουμπ ετοιμάζεται την επομένη να εγκαταλείψει τη χώρα, δείχνει στην Όλγα ένα γαλάζιο χάπι: «Για μένα είναι ζήτημα αρχής. Κάθε άνθρωπος θα έπρεπε να παραλαμβάνει δηλητήριο την ημέρα της ενηλικίωσής του. Θα έπρεπε να οργανώνεται μια πανηγυρική τελετή με αυτή την ευκαιρία. Όχι για να τον παρακινήσει στην αυτοκτονία αλλά, αντίθετα, για να ζήσει με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και περισσότερη γαλήνη. Για να ζήσει γνωρίζοντας ότι είναι κύριος της ζωής του και του θανάτου του» (19).
