Πρόκειται για μια χιλιοειπωμένη ατάκα των μέσων ενημέρωσης. Τολμά κάποιος να αμφισβητήσει τις αρετές της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας; Αρκεί να του απαντήσουν «Να πάτε λοιπόν στη Βόρεια Κορέα!» για να προκαλέσουν το γέλιο στο κοινό και να κερδηθούν οι εντυπώσεις. Η κορεατική χερσόνησος προσφέρει στην κυρίαρχη σκέψη μια αποτελεσματική αντίθεση προκειμένου να αποδείξει την ανωτερότητα των επιλογών της. Στο Βορρά, δικτατορία, πείνα και αραμπάδες. Στον Νότο, δημοκρατία, αφθονία και ημιαγωγοί. Από τη μία πλευρά, το σκιάχτρο της κομμουνιστικής μουντάδας –κι από την άλλη, ένα «μοντέλο» προς μίμηση, όπως προτείνει λόγου χάρη ο Λουί Γκαλουά, ένας από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της γαλλικής εργοδοσίας (1). Το μοντέλο μίας από τις φτωχότερες χώρες του πλανήτη κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950, που όμως κατόρθωσε να μετατραπεί στην δωδέκατη οικονομική δύναμη παγκοσμίως και στην οποία το ειδησεογραφικό πρακτορείο Bloomberg έχει απονείμει επτά φορές τον τίτλο της «πλέον καινοτόμου χώρας» την περίοδο 2014-2021 (2). Με λίγα λόγια, δεν μιλάμε για μια χώρα, μιλάμε για ένα πραγματικό «θαύμα».
Ωστόσο, υπάρχουν περισσότερες από μια Νότιες Κορέες. Εκείνη που ασκεί τεράστια γοητεία στα μέσα ενημέρωσης και μπορεί να υπερηφανεύεται ότι στρατιές γυμνασιόπαιδων μαθαίνουν κορεατικά εκτός του σχολικού προγράμματος της χώρας τους, μοιάζει με σταρ της K-pop, του κορεατικού μουσικού ρεύματος που είναι πλέον γνωστό σε ολόκληρο τον κόσμο: ψιλόλιγνη σιλουέτα, ανδρόγυνο προσωπάκι, διεθνής φήμη και ένα υπερεξελιγμένο κινητό τηλέφωνο στο αυτί. Και μετά υπάρχει η άλλη Νότια Κορέα, την οποία ο πληθυσμός της αποκαλεί «κόλαση Τζόσον», από το όνομα της δυναστείας που βασίλεψε στην κορεατική χερσόνησο από το 1392 ως το 1910.
Ύπνος
Μετρό της Σεούλ, 6:27 το πρωί. Από τα πέντε άτομα που κάθονται στα αριστερά μας, τα τρία είναι βυθισμένα σε βαθύ ύπνο, με το πρόσωπο βυθισμένο στο χέρι, με το κεφάλι ριγμένο προς τα πίσω και στηριγμένο στο τζάμι ή με τον αυχένα γερμένο προς τα κάτω. Στην απέναντι πλευρά του βαγονιού, και οι έξι επιβάτες έχουν επίσης βυθιστεί στην αγκαλιά του Μορφέα. Κανένα τράνταγμα δεν ταράζει τον ύπνο τους, καμία άφιξη σε σταθμό δεν τους ξυπνάει. Όπως και οι περισσότεροι εργαζόμενοι στη χώρα, είναι εξαντλημένοι. Κι είναι ελάχιστα πιθανό η κατάστασή τους να οφείλεται σε μια βραδιά τρελού πάθους: μια μελέτη του 2021 κατέληγε στο συμπέρασμα ότι ένας στους τρεις κατοίκους της Σεούλ δεν είχε κάνει έρωτα εδώ και περισσότερο από έναν χρόνο (3).
Οι Νοτιοκορεάτες εργάζονται κατά μέσο όρο 1.910 ώρες ετησίως. Πρόκειται για ένα από τα υψηλότερα μεγέθη στις χώρες του ΟΟΣΑ, όπου ο μέσος όρος ανέρχεται στις 1.716 ώρες (με 1.490 ώρες για τη Γαλλία και 1.349 για τη Γερμανία) (4). Ωστόσο, αυτός ο μέσος όρος υποεκτιμά τα πραγματικά ωράρια εργασίας για την πλειονότητα των εργαζόμενων, σε μια χώρα όπου έχει δημιουργηθεί ειδική λέξη για να περιγράψει τον θάνατο από υπερκόπωση: κουαρόσα.
Παρ’ όλα αυτά, οι Νοτιοκορεάτες ακόμα δουλεύουν πολύ λίγο, σύμφωνα με τον συντηρητικό πρόεδρο Γιούν Σουκ-Γέολ, που εξελέγη με απειροελάχιστη διαφορά από τον αντίπαλό του το 2022. Επιθυμεί να επεκτείνει την εβδομάδα εργασίας στις 69 ώρες, από 52 σήμερα. Όπως εξηγούσε στην προεκλογική εκστρατεία του, «οι υπάλληλοι θα έπρεπε να εργάζονται 120 ώρες την εβδομάδα και στη συνέχεια να αναπαύονται» (5). Εκατόν είκοσι ώρες αντιστοιχούν σε 17 ώρες ημερησίως για επταήμερη εβδομάδα εργασίας και σε 20 ώρες ημερησίως για εξαήμερη εβδομάδα εργασίας.
«Εάν οι εργαζόμενοι αρνηθούν να εργαστούν, οι επιχειρήσεις απλούστατα δεν θα διαθέτουν τα μέσα για να ικανοποιήσουν τη ζήτηση», συνηγορεί ο Κιμ Κι Μουν, πρόεδρος της Ομοσπονδίας Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων της Νότιας Κορέας (6). «Γιατί η κυβέρνηση να μας εμποδίζει να δουλεύουμε περισσότερο;», αναρωτιέται από την πλευρά της η συντηρητική εφημερίδα «Dong-a Ilbo», αυτοαναγορευόμενη ξαφνικά σε εκπρόσωπο της εργατικής τάξης (7).
Η λεπτομέρεια βεβαίως είναι ότι υπάρχει ένας μηχανισμός που επιτρέπει στις περισσότερες επιχειρήσεις να καταβάλλουν ένα «πακέτο υπερωριακής απασχόλησης», ανεξάρτητο από τις πραγματικές υπερωρίες που έκανε ο εργαζόμενος. Οι εργατοϋπάλληλοι τον γνωρίζουν πολύ καλά και η «Dong-a Ilbo» αποκλείεται να αγνοεί την ύπαρξή του: είναι ελάχιστα πιθανό μια αύξηση του χρόνου εργασίας να οδηγήσει σε αξιοσημείωτη αύξηση των εισοδημάτων. Όσον αφορά τις διακοπές, η κυβέρνηση διατείνεται ότι θα επιμηκυνθούν ανάλογα με την επέκταση του ωραρίου εργασίας, λιγοστοί όμως είναι εκείνοι που το πιστεύουν: το 60% των μισθωτών δεν παίρνει το σύνολο της άδειας που δικαιούται, συνήθως από φόβο μήπως χάσει την εργασία του (8). Ανάμεσα στις διεκδικήσεις του νοτιοκορεατικού εργατικού κινήματος, υπάρχει μία που επανέρχεται τακτικά: «Αφήστε μας να κοιμηθούμε!».
Ξηροί καρποί
Ο Παρκ Τσανγκ-Τζιν προσπαθεί να χαμογελάσει καθώς μας διηγείται την ιστορία του. Όμως, σχεδόν εννέα χρόνια μετά τα γεγονότα, είναι προφανές ότι εξακολουθεί να νοιώθει έντονη οδύνη. Τον Δεκέμβριο του 2014, ήταν επικεφαλής του πληρώματος καμπίνας σε μια πτήση της Korean Air από τη Νέα Υόρκη στη Σεούλ. Τη στιγμή που το αεροσκάφος κατευθυνόταν προς τον διάδρομο απογείωσης, άκουσε φωνές. Μία από τις επιβάτιδες της πρώτης θέσης κατσάδιαζε μια αεροσυνοδό: οι ξηροί καρποί που της προσφέρθηκαν έπρεπε να είχαν σερβιριστεί σε δίσκο, όχι μέσα στο σακουλάκι τους.
Ο Παρκ έσπευσε σε βοήθεια της αεροσυνοδού, εξήγησε ότι η νομοθεσία υποχρεώνει τις αεροπορικές εταιρείες να σερβίρουν συσκευασμένα τα σνακ που προηγούνται της απογείωσης και προσπάθησε να ηρεμήσει την επιβάτιδα. Εκείνη όμως δεν ήθελε να ακούσει τίποτα. Αποκαλύπτοντας ότι είναι η κόρη του προέδρου του ομίλου που ελέγχει την Korean Air, επικαλέστηκε την ιδιότητά της για να απαιτήσει από τον Παρκ και την αεροσυνοδό να γονατίσουν μπροστά της και να της ζητήσουν συγγνώμη. Συμμορφώθηκαν με τις απαιτήσεις της –δεν της αρκούσε. Η Τσο Χιουν-Α, η επιβάτιδα, απαίτησε και πέτυχε να κάνει το αεροσκάφος μεταβολή προκειμένου να αντικατασταθεί ο επικεφαλής του πληρώματος καμπίνας.
Η Τσο εξέτισε πεντάμηνη ποινή φυλάκισης για παραβίαση της νομοθεσίας περί αεροπορικής ασφάλειας. Όσο για τον Παρκ, έπεσε θύμα μιας οργανωμένης εκστρατείας παρενόχλησης εντός της εταιρείας του. Μετά από πολλά χρόνια εργασίας εκεί, αναγκάστηκε να παραιτηθεί. «Η ιστορία μου αποκαλύπτει ορισμένα πράγματα για την κορεατική κοινωνία, για τον τρόπο που συμπεριφέρεται η οικονομική ελίτ αυτής της χώρας», καταλήγει ο Παρκ, με τα προσεγμένα αγγλικά του ιπτάμενου φροντιστή που ακόμη διατηρεί. «Διότι, όσο κι αν η ιστορία μου είναι πλέον γνωστή στο ευρύ κοινό, πόσοι άνθρωποι εδώ βιώνουν παρόμοια κατάσταση χωρίς κανείς να ακούσει να γίνεται λόγος γι’ αυτήν;»
94,9
Πρόκειται για μια συνηθισμένη διαδήλωση, που θα μπορούσες να συναντήσεις σχεδόν οπουδήποτε. Με τη μόνη διαφορά ότι εδώ οι διαδηλωτές φροντίζουν να μην στέκονται πάνω στη διάβαση πεζών, ώστε να μην διακόπτουν τη ροή της κυκλοφορίας των πεζών: μια τέτοια φροντίδα είναι σπάνια στον υπόλοιπο κόσμο. Η διαδήλωση έχει οργανωθεί σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την επέκταση του εβδομαδιαίου εργάσιμου χρόνου στις 69 ώρες. Δίπλα στη σκηνή όπου οι ομιλητές διαδέχονται ο ένας τον άλλο, ένα φορτηγό της αστυνομίας τραβάει την προσοχή μας. Πίσω από την καμπίνα του οχήματος, σε μια τεράστια οθόνη, εμφανίζονται αριθμοί: 85,9, 81,2, 92,7…
Εμβρόντητοι, ρωτάμε τους παρισταμένους. Το σύστημα αυτό μετράει τα ντεσιμπέλ που παράγονται από την ηχητική εγκατάσταση. Εδώ, οι διαδηλώσεις γίνονται ανεκτές μονάχα εάν δεν ξεπερνούν τα 95 ντεσιμπέλ, δηλαδή τον θόρυβο που παράγει ένα σεσουάρ μαλλιών. Οι παραβάτες εκτίθενται σε ποινή φυλάκισης που μπορεί να φτάσει και τους έξι μήνες.
Λαβύρινθος
Τον Ιούνιο του 2022, ένα μέρος των υπεργολαβικά εργαζόμενων σε ένα ναυπηγείο της Daewoo, μίας από τις μεγαλύτερες κορεατικές επιχειρήσεις, ξεκίνησε απεργία για να διαμαρτυρηθεί ενάντια στην περικοπή του μισθού τους κατά 30% στην περίοδο της πανδημίας. Στη Νότια Κορέα, περισσότεροι από τους μισούς εργαζόμενους θεωρούνται «μη κανονικοί». Η κατηγορία αυτή ομαδοποιεί τους επισφαλώς εργαζομένους, τους «ψευδο-αυτοαπασχολούμενους», τους μετανάστες χωρίς χαρτιά (συνήθως από τη Νοτιοανατολική Ασία –ιδίως στα ναυπηγεία είναι πολυάριθμοι), καθώς και τα άτομα που υπόκεινται σε καθεστώς αλυσιδωτής υπεργολαβίας, στερούμενα έτσι τα εργασιακά δικαιώματα και την κοινωνική προστασία που παρέχουν οι μεγάλοι επιχειρηματικοί όμιλοι. «Κι όμως, όλοι αυτοί τις περισσότερες φορές εκπαιδεύονται και καταρτίζονται από τη μεγάλη επιχείρηση όπου απασχολούνται», υπογραμμίζει η Τσονγκ Χύε-Γουόν, μέλος του συνδικάτου της μεταλλουργίας (ΚΜWU).
Η διεύθυνση της Daewoo οργάνωσε τη βίαιη καταστολή των απεργών που είχαν καταλάβει το ναυπηγείο. Ο πρόεδρος Γιούν, ο οποίος θεωρεί ότι «οι άνθρωποι που κάνουν απεργία είναι τόσο επικίνδυνοι όσο και οι βορεοκορεατικές πυρηνικές κεφαλές» (9), απείλησε ότι θα στείλει τα ΜΑΤ να πετάξουν έξω τους διαμαρτυρόμενους. Η Τσονγκ θυμάται: «Αναρωτιόταν μεγαλόφωνα: “Μα είναι πραγματικά νόμιμη αυτή η απεργία;”».
Χίλιες και μία παγίδες περιορίζουν στη Νότια Κορέα το δικαίωμα της απεργίας. Εκτός από την απαγόρευση της παρακώλυσης της επιχειρηματικής δραστηριότητας, η οποία τιμωρείται με ποινή φυλάκισης, δεν επιτρέπεται να απεργήσεις εναντίον ενός επιχειρηματία που δεν είναι ο άμεσος εργοδότης σου: μια διάταξη που μετατρέπει τον μηχανισμό της υπεργολαβίας σε ασπίδα προφύλαξης των μεγάλων ομίλων από οποιαδήποτε διακοπή των εργασιών. Συνεπώς, «αν είσαι στέλεχος συνδικαλιστικής οργάνωσης σημαίνει ότι κάποια στιγμή θα περάσεις από την φυλακή», συνοψίζει ο Γιάνγκ Κυένγκ-Σου, πρόεδρος της Κορεατικής Συνομοσπονδίας Συνδικάτων (KCTU), που και ο ίδιος καταδικάστηκε σε ποινή φυλάκισης ενός έτους επειδή οργάνωσε απεργία κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Από την ίδρυση του συνδικάτου το 1995, και οι δώδεκα προκάτοχοί του έχουν επίσης φυλακιστεί.
Δεδομένων αυτών των συνθηκών, ο Γιου Τσόε-Αν, αντιπρόεδρος του συνδικάτου των «μη κανονικών» εργαζόμενων στο συγκεκριμένο ναυπηγείο της Daewoo, ανέλαβε την ευθύνη για έναν διαφορετικό τρόπο διαμαρτυρίας: οξυγονοκόλλησε ένα κλουβί διαστάσεων ενός κυβικού μέτρου στο κύτος ενός υπερτάνκερ και κλείστηκε μέσα του για να καταγγείλει τον τρόπο με τον οποίο η επιχείρηση μεταχειρίζεται τους εργαζόμενους. Εντάχθηκε έτσι σε μια μακρά κορεατική παράδοση σωματικής θυσίας με στόχο την καταγγελία της εργοδοτικής βίας.
Όπως συμβαίνει κάθε φορά, η εταιρεία άσκησε πιέσεις στους «κανονικούς» μισθωτούς ώστε να διαχωρίσουν τη θέση τους από τους επισφαλώς εργαζομένους, των οποίων οι απαιτήσεις υποτίθεται ότι απειλούν την επιχείρηση. Το επιχείρημά της αποκτούσε μεγαλύτερη βαρύτητα από το γεγονός ότι η Κορεατική Αναπτυξιακή Τράπεζα, ένα δημόσιο τραπεζικό ίδρυμα, ανήγγειλε από την πλευρά της ότι, εάν συνεχιζόταν η απεργία, θα απαιτούσε από την Daewoo την εξόφληση όλων των πιστωτικών γραμμών της –κάτι που θα ισοδυναμούσε με τη θανατική καταδίκη της επιχείρησης.
Αρχικά, οι εργαζόμενοι ζητούσαν να αποκατασταθεί το 30% του μισθού που είχαν χάσει. Τελικά, δέχτηκαν την αύξηση των αποδοχών τους κατά 4,5%, με την υπόσχεση ότι «θα αρχίσει μελλοντικά συζήτηση» για τις αλυσιδωτές υπεργολαβίες. Από την πλευρά της, η επιχείρηση κατέθεσε μήνυση εναντίον πέντε ηγετικών συνδικαλιστικών στελεχών, απαιτώντας να πληρώσουν –από την τσέπη τους– τις ζημίες που οφείλονταν σε διάφορες καθυστερήσεις της παραγωγής: 47 δισ. γουόν (περίπου 33 εκατομμύρια ευρώ). Οι κατηγορούμενοι αμείβονται με τον βασικό μισθό, δηλαδή περίπου 2 εκατομμύρια γουόν τον μήνα (1.400 ευρώ)… Τα δικαστήρια δεν έχουν αποφασίσει ακόμα για το κατά πόσον είναι παραδεκτή η μήνυση της επιχείρησης. «Το πιθανότερο είναι ότι οι συνάδελφοί μας θα αναγκαστούν να πληρώσουν», εκτιμά η Τσονγκ…
Έλλειψη κατανόησης
Κάθε φορά, η ερώτηση εκπλήσσει. Κι όμως, τίθεται πολύ συχνά, ακόμα και από συνδικαλιστές: «Μα γιατί οι Γάλλοι θέλουν να βγουν στη σύνταξη νωρίτερα; Εδώ, αντίθετα, οι εργαζόμενοι θα ήθελαν να αυξηθεί η ηλικία συνταξιοδότησης. Στην ιδανική περίπτωση μέχρι τα 73 έτη». Στην αρχή, σκέφτεσαι ότι θα πρόκειται για κάποιο λάθος στη μετάφραση, μετά όμως συνειδητοποιείς ότι το πρόβλημα δεν βρίσκεται στις λέξεις, αλλά στους θεσμούς. Επειδή το συνταξιοδοτικό σύστημα που έχει δημιουργηθεί στην Κορέα διαφέρει αισθητά από εκείνο που υποστηρίζει η πλειοψηφία των Γάλλων.
Στη Νότια Κορέα, η επίσημη ηλικία συνταξιοδότησης είναι τα 60 έτη. Όμως, για να λάβεις την κρατική σύνταξη, πρέπει να περιμένεις ώσπου να φτάσεις στα 65 έτη. Επιπλέον, η πλήρης σύνταξη αντιστοιχεί στο 30% περίπου των τελευταίων μισθών. Τις περισσότερες φορές, μετά τη συνταξιοδότησή τους, οι συνταξιούχοι βυθίζονται στην φτώχεια. Έτσι, σχεδόν όλοι οι Κορεάτες υποχρεώνονται να εργαστούν μετά τη νόμιμη ηλικία συνταξιοδότησής τους σε τόσο επισφαλείς και κακοπληρωμένες θέσεις εργασίας, ώστε η κορεατική έκφραση που αποδίδει καλύτερα τη λέξη «σκατοδουλειά» είναι «δουλειά για γέρους».
Όμως, αν και η ηλικία όπου οι επιχειρήσεις μπορούν επισήμως να απαλλαγούν από τους εργαζόμενούς τους είναι τα 60 έτη, από τα μέσα της δεκαετίας του 2010 η κυβέρνηση έχει δημιουργήσει ένα μηχανισμό που δυσκολεύει ακόμα περισσότερο τη ζωή των μεγαλύτερων ηλικιών. Παραδοσιακά, το κορεατικό ιεραρχικό μοντέλο, κληρονομιά του κομφουκιανισμού, προβλέπει ότι οι αμοιβές αυξάνονται ανάλογα με την αρχαιότητα του μισθωτού. Εδώ και δώδεκα χρόνια, το κράτος έχει επιτρέψει στις επιχειρήσεις να μειώνουν το μισθό των πιο ηλικιωμένων εργαζόμενων (συνήθως γύρω στα 56 έτη), με το πρόσχημα ότι πρέπει να ευνοηθεί η απασχόληση των νεότερων. Έτσι, τα τελευταία έτη εργασίας –εκείνα που λαμβάνονται υπ’ όψη για τον υπολογισμό της σύνταξης– χαρακτηρίζονται από δραστική περικοπή των μισθών, η οποία μερικές φορές φτάνει και το ένα τρίτο. Τη στιγμή που οι ηλικιωμένοι άνω των 60 ετών αποτελούν το ήμισυ του φτωχού πληθυσμού της χώρας (10), στη Νότια Κορέα καταγράφεται ένα ιλιγγιώδες ποσοστό αυτοκτονιών ατόμων άνω των 80 ετών (61,3 στους 100.000 κατοίκους, έναντι 33,3 αυτοκτονιών ατόμων άνω των 75 ετών στη Γαλλία (11)).
Στη Σεούλ, μπροστά στο δημαρχείο της συνοικίας Σεόνγκ-Μπουκ, έχει αναρτηθεί ένα πανό, στο πλαίσιο της καταπολέμησης των αυτοκτονιών των ηλικιωμένων δίχως εργασία, φαινόμενο με ιδιαίτερα ανησυχητικές διαστάσεις στους άντρες: «Εάν γνωρίζετε κάποιον μόνο άντρα, άνω των 50 ετών, ειδοποιήστε τον Δήμο».
Αμφιβολίες
Ο Κιμ Σουνγκ-Χαν, σύμβουλος ασφαλείας του προέδρου Γιούν μέχρι τον Μάρτιο του 2023, έλαβε διδακτορικό στις πολιτικές επιστήμες από το πανεπιστήμιο του Τέξας. Ο Κιμ Τάε-Χυό, ο πρώτος αναπληρωτής εθνικής ασφαλείας του προέδρου, έχει διδακτορικό στις πολιτικές επιστήμες από το πανεπιστήμιο του Σικάγο. Ο Γουάνγκ Γιούν-Ζονγκ, γενικός γραμματέας για την οικονομική ασφάλεια, διδακτορικό στα οικονομικά από το Γέιλ. Ο υπουργός Ενοποίησης (της κορεατικής χερσονήσου) Κουόν Γιουνγκ-Σε έχει μάστερ στη δημόσια διοίκηση από το Kennedy School του Χάρβαρντ.
Στο αεροδρόμιο της Σεούλ, όταν οι Αμερικανοί υπήκοοι περνούν από το τελωνείο, έχουν στη διάθεσή τους έναν ξεχωριστό διάδρομο. Μόλις φθάσουν στην πόλη, μπορούν να πιάσουν έναν αμερικανικό ραδιοσταθμό: τον Eagle, τον σταθμό της αμερικανικής βάσης του Ιταεβόν, που βρίσκεται στην καρδιά της πρωτεύουσας. Ωστόσο, οι περισσότεροι Αμερικανοί συνεχίζουν το ταξίδι τους λιγάκι νοτιότερα. Μετά από μιάμιση ώρα ταξιδιού με αυτοκίνητο φτάνουν στην… Καλιφόρνια. Πράγματι, σε αυτήν την αμερικανική Πολιτεία παραπέμπει ο επίσημος ταχυδρομικός κωδικός του Καμπ Χάμφρεϋς, της μεγαλύτερης αμερικανικής στρατιωτικής βάσης εκτός των συνόρων των ΗΠΑ, που ωστόσο βρίσκεται εντός της Πιονγκταέκ, μιας πόλης με ιδιαίτερα κορεατικά χαρακτηριστικά.
Πάνω από 28.000 στρατιώτες ζουν εδώ. Αυτή η πόλη μέσα στην πόλη –με διάφορα σχολεία, λύκειο, πανεπιστήμιο, μια μεγάλη πισίνα με νεροτσουλήθρες, κινηματογράφο, σουπερμάρκετ, γήπεδο γκολφ κ.λπ.– φτάνει τους 43.000 κατοίκους εάν συνυπολογιστούν οι οικογένειες των στρατιωτικών και οι Κορεάτες εργαζόμενοι. «Η Νότια Κορέα πληρώνει κάθε χρόνο ποσό που αντιστοιχεί σε ένα δισεκατομμύριο δολάρια, ως συμβολή στη λειτουργία της βάσης», εξηγεί ο Χυούν Πιλκγιούνγκ, διευθυντής του Ινστιτούτου Επανάκτησης των Αμερικανικών Στρατιωτικών Βάσεων. «Οι Αμερικανοί στρατιωτικοί απολαμβάνουν τις φθηνότερες τιμές ηλεκτρικού ρεύματος, νερού και φυσικού αερίου σε ολόκληρη την χώρα. Κι όταν ένας Αμερικανός στρατιώτης διαπράττει κάποιο αδίκημα, επωφελείται από ένα ειδικό δικαιοδοτικό όργανο: το δικαστήριο της βάσης.» Παρεμπιπτόντως, σαρανταπέντε είναι συνολικά τα αστέρια που κοσμούν τις επωμίδες των (διαφόρων βαθμών) στρατηγών της βάσης.
Το Καμπ Χάμφρεϋς είναι η αεροπορική βάση που βρίσκεται πλησιέστερα στην Κίνα και είναι εξοπλισμένο με συστοιχίες πυραύλων Πάτριοτ, μοίρες ελικοπτέρων Απάτσι, πανίσχυρα ραντάρ… Όταν ένα κατασκοπευτικό αεροσκάφος U2 απογειώνεται από μια δεύτερη βάση, μερικά χιλιόμετρα βορειότερα, ο ορυμαγδός από τις τουρμπίνες του σκίζει τον ουρανό. «Κάθε φορά που απογειώνονται, οι τοίχοι τρέμουν σε ακτίνα χιλιομέτρων», περιγράφει ο Χυούν. Ωστόσο, εδώ δεν υπάρχει κανένα φορτηγό της αστυνομίας με ειδικό εξοπλισμό για την μέτρηση των ντεσιμπέλ. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η βάση αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ατού του αμερικανικού στρατού. Εξάλλου, η ύπαρξή της εξηγεί το γεγονός ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες φροντίζουν να μην βρεθεί λύση στη σύγκρουση με τη Βόρεια Κορέα, καθώς φοβούνται ότι, εάν επικρατήσει η ειρήνη, μπορεί να υποχρεωθούν να τα μαζέψουν και να φύγουν.
Ένα άλλο κατάλοιπο του πολέμου με τη Βόρεια Κορέα: σε περίπτωση σύγκρουσης, η διοίκηση του νοτιοκορεατικού στρατού περνάει στο αμερικανικό επιτελείο. Με αποτέλεσμα ορισμένοι Κορεάτες να αναρωτιούνται: άραγε η Νότια Κορέα είναι μια χώρα με μια αμερικανική βάση στη μέση ή μια αμερικανική βάση με μια χώρα γύρω-γύρω της;
Μακριά από το Γκάνγκναμ
«Το κορεατικό θαύμα βρίσκεται μπροστά στα μάτια σας.» Ο Γιούν Γιονγκ-Τζου (καμία συγγένεια με τον πρόεδρο της χώρας) μας δέχεται σπίτι του: αποτελείται από ένα μονάχα δωμάτιο, διάστασης περίπου 3x3 μέτρων, στο οποίο μπαίνεις από μια πόρτα ύψους 1,30 μέτρου περίπου. Κανένα πρόβλημα όμως για τον Γιούν: έχουν ακρωτηριαστεί και τα δύο του πόδια. «Έχω την τύχη να μένω σε μία από τις πιο ευχάριστες κατοικίες της γειτονιάς: έχω φως και το δωμάτιο είναι αρκετά μεγάλο.»
Βρισκόμαστε δυο βήματα από τον σιδηροδρομικό σταθμό της Σεούλ, σε μια συνοικία όπου τα ενοίκια είναι από τα ακριβότερα της πρωτεύουσας. Όχι όμως σε αυτό το οικοδομικό τετράγωνο, μια τενεκεδούπολη όπου έχουν καταλήξει οι απόκληροι του κορεατικού οικονομικού θαύματος.
Αν και στην αρχή δυσκολευτήκαμε να το πιστέψουμε, ο Γιούν λέει την αλήθεια: το σπίτι του φαντάζει πολυτελές σε σχέση με εκείνα που νοικιάζουν εδώ οι ιδιοκτήτες –οι οποίοι ζουν στο Γκάνγκναμ, μία από τις πλέον εύπορες συνοικίες της πόλης– έναντι 190.000 γουόν (περίπου 130 ευρώ), δηλαδή το ένα τέταρτο του επιδόματος που χορηγεί το κράτος στους πλέον άπορους πολίτες: δωμάτια διάστασης ενάμισι επί δύο μέτρων, δίχως παράθυρο, σε ξεχαρβαλωμένα κτίρια και, συνήθως, χωρίς θέρμανση (12).
«Ήμουν χειριστής εκσκαφέα όταν ξέσπασε η ασιατική κρίση του 1997», αφηγείται ο Γιούν. Εκείνη την εποχή, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο επέβαλε μια αυστηρή θεραπεία λιτότητας στη Νότια Κορέα. Από την πλευρά τους, οι επιχειρήσεις επωφελήθηκαν από την οικονομική κατάρρευση για να κάνουν απολύσεις, ώστε στη συνέχεια να προσλάβουν εργαζόμενους με προσωρινές συμβάσεις εργασίας. «Η επιχείρηση όπου δούλευα με έδιωξε. Πολύ σύντομα, βυθίστηκα στην εξαθλίωση και στον αλκοολισμό.» Καθώς είναι διαβητικός, η εξάρτησή του οδήγησε σύντομα στον ακρωτηριασμό των κάτω άκρων του. «Έφτασα σ’ αυτήν τη γειτονιά πιστεύοντας ότι θα μείνω εδώ μονάχα μερικούς μήνες, μέχρι να καταφέρω να συνέλθω… Πάνε δεκαοχτώ χρόνια από τότε.»
Περίπου χίλια άτομα ζουν εδώ. «Όλοι μοιάζουν με μένα», συνεχίζει ο Γιούν. «Δεν είναι περιθωριακοί: είναι άτομα που δούλεψαν σκληρά για να ανορθώσουν τη χώρα μετά τον πόλεμο. Άνθρωποι που θυσιάστηκαν και που το κράτος τούς άφησε χωρίς τίποτα. Κανένας μας δεν παίρνει σύνταξη, γιατί κανένας μας δεν έχει συμπληρώσει τα απαραίτητα ένσημα.» Νηφάλιος πλέον, ο Γιούν ζωγραφίζει, χάρη στην υποστήριξη ενός φωτογράφου φίλου του. Εξάλλου έχει γίνει πρόεδρος του συλλόγου των κατοίκων της συνοικίας: «Προσπαθούμε να κρατήσουμε τις επαφές και τα κοινωνικά πάρε-δώσε ανάμεσα στους κατοίκους, για να διατηρήσει ο κόσμος την όρεξη για ζωή. Υπάρχει πολλή κατάθλιψη εδώ πέρα».
Κατά τη διάρκεια της θητείας του (2017-2022), ο πρόεδρος Μουν Τζάε-Ιν αύξησε το επίδομα που χορηγείται στους απόρους. «Αμέσως, οι ιδιοκτήτες των κατοικιών μας αύξησαν αντίστοιχα το ενοίκιο που έπρεπε να τους πληρώνουμε.»
Ραντεβού
«Στ’ αλήθεια, δεν έδειχνε διόλου ευχαριστημένος!» Η διερμηνέας που εδώ και μερικές ημέρες μάς συνοδεύει έχει ταραχτεί από το μήνυμα που μόλις έλαβε. Πριν από λίγα λεπτά, ένας πρώην βουλευτής από τον πολιτικό σχηματισμό του προέδρου Γιούν, το Κόμμα της Εξουσίας του Λαού (ΡΡΡ), με τον οποίο είχαμε ραντεβού την επομένη ημέρα, μας έγραψε για να μας αναφέρει ότι τελικά το σημείο της συνάντησης δεν θα ήταν στο κέντρο της Σεούλ, αλλά σε μια τοποθεσία που απείχε μία ώρα δρόμο από αυτό. Από την πλευρά μας ήταν αδύνατο να οργανώσουμε το πρόγραμμά μας ώστε να ανταποκριθούμε και ευγενικά προτείναμε μια συνομιλία μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Ο Λη Τζάε-Γιουνγκ αρνήθηκε την πρότασή μας και μας έδωσε ραντεβού την επόμενη Δευτέρα, στις 3 το μεσημέρι.
Η διερμηνέας μας γούρλωσε ακόμα πιο πολύ τα μάτια όταν της αναφέραμε ότι αυτό το νέο ραντεβού δεν μας εξυπηρετούσε λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεων με μεγαλύτερη προτεραιότητα. «Θα μπορούσατε να τον ευχαριστήσετε θερμά για την διαθεσιμότητά του και να του μεταφέρετε ότι θα τον συναντήσω κατά τη διάρκεια του επόμενου ταξιδιού μου στην Κορέα;» Η νεαρή γυναίκα επικοινώνησε μαζί του και, λίγο αργότερα, το τηλέφωνό της ξαναχτύπησε. Η συνομιλία ήταν σύντομη. «Λυπάμαι πολύ γι’ αυτό που θα σας πω, αλλά ο Λη Τζάε-Γιουνγκ επικοινώνησε με τον γενικό διευθυντή του τομέα διεθνών σχέσεων του ΡΡΡ για να του πει ότι ακυρώσατε τη συνάντηση και ότι ίσως είστε κακοπροαίρετος ή εχθρικός απέναντι στο ΡΡΡ. Ο γενικός διευθυντής ήταν εκείνος που μόλις με κάλεσε. Λέει ότι θα πρέπει να στείλετε μια επιστολή στον Λη Τζάε-Γιουνγκ, στα αγγλικά, για να του ζητήσετε συγγνώμη.»
Αντί για επιστολή συγγνώμης, ο Λη έλαβε μερικές ημέρες αργότερα ένα μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που τον ευχαριστούσε για την πολύτιμη και διαφωτιστική συμβολή του στην κατανόηση των σχέσεων μεταξύ μέσων ενημέρωσης και πολιτικών παραγόντων στη Νότια Κορέα.
«Αριστερούλη!»
Στα τέλη του 1945, η κορεατική Αριστερά άρχισε να βάζει τις βάσεις για ένα δημοκρατικό και εθνικά κυρίαρχο κράτος. Η συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας, η οποία είχε τη χώρα υπό κατοχή από το 1910, την είχε φέρει σε θέση ισχύος. Η διαδικασία εκβιομηχάνισης της Κορέας, δρομολογημένη από το Τόκιο, είχε οδηγήσει στην ανάδυση μιας εργατικής τάξης που συνέδεε τα κοινωνικά ζητήματα με τον αντι-ιμπεριαλισμό, ενώ ταυτόχρονα «οι προσπάθειες της Ιαπωνίας να αποδίδει κάθε εργατική κινητοποίηση σε κομμουνιστική σκευωρία είχαν αυξήσει το κύρος των κομμουνιστών» (13), όπως παρατηρεί ο πανεπιστημιακός Κέβιν Γκρέυ. Το 1945 συστάθηκε μια επιτροπή για την προετοιμασία της ανεξαρτησίας, σε μεγάλο βαθμό καθοδηγούμενη από αγωνιστές που μόλις είχαν απελευθερωθεί από τις ιαπωνικές φυλακές.
Μετά τη διάσκεψη της Μόσχας, επίσης το 1945, με την οποία οργανώθηκε η διαίρεση της χώρας, οι ΗΠΑ προχώρησαν σε βίαιες ενέργειες νότια του 38ου παραλλήλου. Η Στρατιωτική Κυβέρνηση των Ενόπλων Δυνάμεων των ΗΠΑ στην Κορέα (USAMGIK) ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, διέλυσε τις λαϊκές οργανώσεις, κατέστειλε τις απεργίες και, για να στελεχώσει τον κρατικό μηχανισμό, κατέφυγε σε πρώην δωσίλογους που είχαν συνεργαστεί με τον Ιάπωνα κατακτητή. Από εκείνη τη στιγμή, ο αντικομμουνισμός –ένας αντικομμουνισμός διαμορφωμένος από την Ουάσιγκτον– έγινε «η κεντρική αρχή της ιδεολογικής νομιμοποίησης του νοτιοκορεατικού κράτους» (14), εξηγεί ο πολιτικός επιστήμονας Τσόι Ζανγκ-Ζιπ.
Μεταξύ 1948 και 1949, στη νήσο Τζέτζου, η καταστολή μιας λαϊκής εξέγερσης, την οποία οι αμερικανικές αρχές (και στη συνέχεια ο δικτάτορας Ρι Σύνγκμαν, τοποθετημένος στην εξουσία από την Ουάσιγκτον) κατηγόρησαν ως «κομμουνιστική», προκάλεσε περισσότερα από 30.000 θύματα, δηλαδή περίπου το 10% του πληθυσμού του νησιού. Για χρόνια, οι φυλακές της χώρας ξεχείλιζαν από πρώην «αντάρτες», στρατευμένους στον αγώνα για την εθνική απελευθέρωση κατά τη διάρκεια του πολέμου της Κορέας (1950-1953). Υποβλήθηκαν σε βασανιστήρια για να «αποκηρύξουν» τις παλαιότερες πεποιθήσεις τους. «Έπρεπε να υπογράψω μια δήλωση στην οποία θα δεσμευόμουν να βρεθώ στην πρώτη γραμμή του αγώνα για την εξάλειψη του κομμουνισμού», μας διηγείται ο Αν Χακ-Σοπ, 94 ετών, που πέρασε σχεδόν σαραντατρία χρόνια στη φυλακή. «Λιποθυμούσα κάθε φορά που με βασάνιζαν. Το πρώτο πράγμα που κοιτούσα όταν συνερχόμουν ήταν τα χέρια μου: μήπως υπήρχε μελάνι πάνω τους; Μήπως είχαν προσπαθήσει να βάλουν τα δακτυλικά αποτυπώματά μου πάνω σε μια ψεύτικη δήλωση μετανοίας; Σε μια τέτοια περίπτωση, θα είχα χάσει τα πάντα.» Την δεκαετία του 1980, η δικτατορία κατασκεύασε ένα δίκτυο στρατοπέδων αναμόρφωσης, όπου κλείστηκαν περισσότεροι από 40.000 «παραβατικοί», από τους οποίους πολλοί είχαν κριθεί ένοχοι απλώς επειδή ήταν κομμουνιστές.
Μετά το 1987, η μετάβαση στη δημοκρατία οδήγησε στην αλλαγή των μεθόδων, όχι όμως και του προγράμματος. «Στο δημοτικό σχολείο», αφηγείται ο Σέο, ένας εικοσάχρονος ακτιβιστής που επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του, «δεχόμασταν τακτικά την επίσκεψη εκπροσώπων της κυβέρνησης, των μυστικών υπηρεσιών, ακόμα και ανθρώπων που είχαν δραπετεύσει από τη Βόρεια Κορέα. Όλοι τους μας εξηγούσαν ότι ο κομμουνισμός αποτελούσε απειλή και ότι θα έπρεπε να κάνουμε τα πάντα για να τον εξαλείψουμε». Η λέξη «π’παλγκαένγκι», στην κυριολεξία «αριστερούλης», εξακολουθεί να αποτελεί βρισιά και υποδεικνύει οποιονδήποτε απορρίπτει την κοινωνικοοικονομική τάξη πραγμάτων που κυριαρχεί στη Νότια Κορέα. Μετά τη νεοφιλελεύθερη στροφή που επιβλήθηκε στη χώρα κατά την ασιατική κρίση του 1997, αρκεί κάποιος να υποστηρίζει έναν τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας που να μην εξαρτάται πλήρως από την αγορά –για παράδειγμα, μια μορφή κράτους πρόνοιας– για να του κολλήσει αυτή η ρετσινιά, η οποία μπορεί και να τον οδηγήσει στη φυλακή.
Οι κυριότερες διατάξεις του Νόμου Εθνικής Ασφάλειας που θέσπισε ο Ρι το 1948 εξακολουθούν όντως να ισχύουν. Το άρθρο 7 τιμωρεί «οποιονδήποτε επαινεί, παρακινεί στην υποστήριξη ή διαδίδει τις δραστηριότητες των αντικυβερνητικών οργανώσεων», δηλαδή της Βόρειας Κορέας και των υποστηρικτών της –μόνο που, στα μάτια των νοτιοκορεατικών αρχών, η καταγγελία του καπιταλισμού σε πολλές περιπτώσεις ισοδυναμεί με εξύμνηση της Πιονγιάνγκ. Τα κόμματα που επικαλούνται τον κομμουνισμό είναι απαγορευμένα, ενώ ο μαρξισμός είναι ανεκτός αποκλειστικά εντός των πανεπιστημιακών σεμιναρίων. Με μια λογική που στα δυτικά μέσα ενημέρωσης πολύ πιο εύκολα θα αποδιδόταν στον «βορειοκορεατικό ολοκληρωτισμό» και όχι στο «νοτιοκορεατικό θαύμα», η άσκηση κριτικής στον Νόμο Εθνικής Ασφάλειας μπορεί να θεωρηθεί ως παραβίαση του Νόμου Εθνικής Ασφάλειας.
Ελπίδα
Μεταξύ Οκτωβρίου 2016 και Μαρτίου 2017, ο λαός κατέβηκε στον δρόμο για να διαμαρτυρηθεί ενάντια στο σκάνδαλο διαφθοράς όπου ήταν αναμεμειγμένη η πρόεδρος Παρκ Γκουν-Χιέ. Έχοντας πάρει μαζικές διαστάσεις, πολύ σύντομα το κίνημα αποκλήθηκε «επανάσταση των κεριών». Οι διαδηλώσεις προκάλεσαν την καθαίρεση της Παρκ και στη συνέχεια την εκλογή του Μουν Τζάε-Ιν, στις 10 Μαΐου 2017. Ο νέος πρόεδρος, προερχόμενος από το Δημοκρατικό Κόμμα, λιγότερο δεξιό από τον συντηρητικό πολιτικό σχηματισμό, ενσάρκωνε την ελπίδα για εμβάθυνση της δημοκρατίας. Μία από τις πρώτες δεσμεύσεις του εντυπωσίασε: ο τερματισμός της εργασιακής επισφάλειας στη δημόσια διοίκηση.
«Στα κορεατικά, υπάρχει μια λέξη που θα μπορούσαμε να μεταφράσουμε ως “βασανιστήριο της ελπίδας”», μας εξηγεί ο Τζιν Γιουνγκχά, συνδικαλιστής της KCTU. «Σημαίνει να δίνεις μια υπόσχεση, αν και γνωρίζεις ότι δεν θα την τηρήσεις. Αυτό ακριβώς συνέβη.»
Αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Μουν μετέβη στο αεροδρόμιο Ιντσόν, κοντά στη Σεούλ, για να συναντήσει τους επισφαλώς εργαζόμενους του δημόσιου τομέα και να διατρανώσει την πρόθεσή του να τηρήσει τις υποσχέσεις του. «Όπως συμβαίνει πολύ συχνά, οι περισσότεροι είχαν προσληφθεί από υπεργολαβικές επιχειρήσεις, οι οποίες και αυτές συνδέονταν με το κράτος με συμβάσεις περιορισμένης διάρκειας», εξηγεί ο Τζιν. «Όταν έληγε μια σύμβαση με τον υπεργολάβο Α, το κράτος υπέγραφε νέα σύμβαση με τον υπεργολάβο Β. Και οι εργαζόμενοι στον Α απολύονταν.» Καθώς οι αποζημιώσεις λόγω απόλυσης αρχίζουν να ισχύουν μετά από ένα έτος εργασίας, οι περισσότερες συμβάσεις ήταν εντεκάμηνες. Ο Τζιν θυμάται ότι «κατά την επίσκεψη του Μουν, πολλοί εργαζόμενοι έκλαιγαν από χαρά. Κι από την πλευρά του, ο Μουν υποσχέθηκε να “στεγνώσει τα δάκρυα των επισφαλώς εργαζόμενων”».
Στην πράξη, ο Μουν επέβαλε στον υπεργολάβο Β να προσλάβει τους εργαζόμενους στον Α, ενώ οι συνθήκες εργασίας δεν άλλαξαν. «Οι συμβάσεις τις περισσότερες φορές εξακολουθούν να έχουν διάρκεια μικρότερη των δώδεκα μηνών και, σε κάθε ανανέωση, οι μισθωτοί θεωρούνται νέοι εργαζόμενοι: δεν αποκτούν κανένα δικαίωμα», μας εξηγεί ο Τζιν. «Ο Μουν πράγματι κατάργησε μία μορφή επισφάλειας, αλλά τσάκισε την ελπίδα ότι θα βελτιωθούν οι συνθήκες εργασίας του κόσμου. Είναι πρόοδος αυτό;»
Υπομονή
Είναι εκεί. Μέρα και νύχτα, είναι εκεί. Είτε βρέχει είτε φυσάει είτε χιονίζει, είναι εκεί. Τα πλήθη περνούν μπροστά τους, κοιτώντας τους μερικές φορές σαν να μην πιστεύουν στα μάτια τους, όμως αυτοί είναι πάντα εκεί. Από το 2016, μπροστά στην αμερικανική πρεσβεία εναλλάσσονται σε βάρδιες οι ακτιβιστές του Κόμματος της Λαϊκής Δημοκρατίας (PDP) για να απαιτήσουν την αποχώρηση των ΗΠΑ, «επειδή, όσο οι Αμερικανοί θα είναι εδώ, οι Κορεάτες δεν θα είναι ελεύθεροι». Ίσως τότε η ζωή να γίνει καλύτερη στη Χώρα της Πρωινής Γαλήνης. Προς το παρόν, η Νότια Κορέα αργοπεθαίνει. Εμφανίζει τον χαμηλότερο δείκτη γεννητικότητας στον κόσμο: 0,78 παιδιά ανά γυναίκα.
